Ντομινίκ Στρος-Καν:
Ανάμεσα στον Έρωτα και το Θάνατο
Μετά την ανακάλυψη του ασυνείδητου, ενός τόπου όπου η αλήθεια μιλάει έστω και για να πει ψέμματα, ο Φρόυντ οδηγήθηκε στην απομόνωση εκείνου που ονομάζει «αυτό», όπου βασιλεύει η σιωπή των παρορμήσεων


Του Ζακ-Αλέν Μιλέρ

«Τι σας ενέπνευσε η υπόθεση του Ντομινίκ Στρος-Καν;», με ρωτά η Point.


Την επιθυμία να βελτιώσω τη φροϋδική παιδεία του γαλλικού λαού. Σήμερα στη Γαλλία, το ασυνείδητο γίνεται πράγματι αντιληπτό ως ένα λαϊκό αίσθημα που έχει ήδη αποκτήσει ευρεία αποδοχή. Πιστεύουμε πολύ στο ασυνείδητο. Αλλά το γεγονός (σ.τ.μ.: η σύλληψη του Ντομινίκ Στρος-Καν) μας αναγκάζει να διευρύνουμε και να κάνουμε πληρέστερη την έννοιά του.
Αν το ασυνείδητο εισήλθε στον καθημερινό διάλογο, αυτό δεν έγινε παρά μόνο μέσω μιας ιδιαίτερης οδού, αυτή της ολίσθησης (lapsus). Το σύνηθες είναι να απαιτούμε από τα ΜΜΕ να εντοπίζουν, να συγκεντρώνουν και να αναπαράγουν τις ολισθήσεις των δημοσίων προσώπων οι οποίες δεν αντιμετωπίζονται ως λάθη αλλά αποκτούν νόημα, ακόμα και αξία ως προς την αποκάλυψη της αλήθειας πολύ μεγαλύτερη από εκείνη των «σύντομων προεπεξεργασμένων δηλώσεων».
Ποιάς αλήθειας; Αυτό είναι κάτι που παραμένει ασαφές, αλλά το γεγονός δεν παύει να είναι μια αποκάλυψη. Χρησιμοποιούμε την ολίσθηση προκειμένου να καταλήξουμε σε μια απροσδόκητη, ανάρμοστη και ακούσια αποκάλυψη μιας μυστικής σκέψης  που αγγίζει το θέμα στην καρδιά του. Υποθέτουμε ότι το υποκείμενο δεν είναι κύριος της γλώσσας που χρησιμοποιεί και εκφράζεται πάντα με δεδομένο τον κίνδυνο.
Ποιός είναι ο κίνδυνος; Η προδοσία του εαυτού. Η αυτο-υπονόμευση του υποκειμένου το οποίο δεν θέλει το καλό του. Είμαστε υποχρεωμένοι να συνειδητοποιήσουμε ότι το υποκείμενο είναι διχασμένο: ενώ μιλά για τη χρηματοπιστωτική κρίση, το μήνυμά του για τον πληθωρισμό γίνεται παρασιτικό πάνω σε ένα άλλο θέμα που εισχωρεί στο πλαίσιο του πρώτου και τον κάνει να χρησιμοποιήσει τη λέξη «πεολειχία», αντί για τη λέξη «πληθωρισμός».
Μια ολίσθηση σε κάνει να γελάς, δεν είναι κάτι σοβαρό... η χρησιμότητά της ως προς την αποκάλυψη της αλήθειας είναι παροδική: αποκαθηλώνει το υποκείμενο, το απομακρύνει από τη δημόσια εικόνα του, το γελοιοποιεί, αλλά ταυτόχρονα εξατμίζεται. Σκεφτείτε τώρα ότι η λέξη «πεολειχία», που ανήκει σε μια άλλη συζήτηση, δεν εκφράζεται στο πεδίο του λόγου με τη μορφή της ολίσθησης. Ας υποθέσουμε ότι εμπεριέχει μια εγγενή δύναμη η οποία μεταπηδά και εκφράζεται μέσω του σώματος. Το υποκείμενο αναγκάζεται, λοιπόν, να υπακούσει σε μια εντολή τόσο απλή όσο και αναπόδραστη, σε ένα αίτημα που πρέπει να ικανοποιηθεί άμεσα. Η επιτακτική ανάγκη της απόλαυσης επιβάλλεται άνευ διαμεσολάβησης: η μετουσίωσή της σε δράση ενεργοποιείται. Και τότε...το γέλιο παγώνει.
Το φαινόμενο αυτό δεν έχει κάτι το ιδιαίτερο. Οι φυλακές είναι γεμάτες από δυστυχισμένους πάνω στους οποίους η άνευ όρων απαίτηση δεν ρυθμίστηκε, δεν δαμάστηκε, δεν ανακόπηκε, δεν διοχετεύτηκε μέσω μετατοπίσεων, ρητορικών σχημάτων, μεταφορών, μετωνυμιών. Όλο αυτό το σύστημα των εγκλεισμών και των εμποδίων που συνθέτει την αρχιτεκτονική μιας νεύρωσης.
Λέω «δυστυχισμένοι» γιατί οι άνθρωποι αυτοί δεν είναι τέρατα. Απλά, το λιμπιντικό καταφύγιο του συμπτώματός τους είναι απογυμνωμένο. Και αν πάνε στη φυλακή, είναι γιατί η σύγχρονη κοινωνία είναι λιγότερο ανεκτική απέναντι στην παρόρμηση απ΄ότι ήταν παλιότερα. Υπάρχει, βέβαια, απελευθέρωση των ηθών είναι όμως αυστηρά οριοθετημένη: ισότητα ευκαιριών, προστασία των παιδιών, προώθηση των δικαιωμάτων των γυναικών, ατομικά δικαιώματα, υπαγωγή σε νομική προστασία όλων των πλευρών της ανθρώπινης ζωής. Αποτέλεσμα: όταν μια νοικοκυρά καλεί την αστυνομία για να καταγγείλει ότι ο άντρας της την κακοποιεί, δε γελάμε πλέον εις βάρος της. Ποιός μπορεί να πει ότι αυτό είναι κακό; Από την άλλη πλευρά η σκιά, η νύχτα δεν υπάρχουν πλέον. Μόνο η μέρα μπορεί να υπάρχει. Είναι ένα μεγάλο, ανοιχτό αυτί που είναι δικό μας και ταυτόχρονα μας καταδιώκει. Αυτός είναι ο θάνατος της επιθυμίας.
Ας επιστρέψουμε τώρα στην παρόρμηση. Λέγεται ότι είναι απαρχαιωμένη γιατί δεν ακολουθεί τη σύγχρονη εποχή: δεν υπακούει στο λόγο, δεν οργανώνεται, δε γίνεται αντικείμενο διαπραγμάτευσης. Μετουσιώνεται σε πράξη όταν επιδρά στο υποκείμενο, μέχρι να το κατακτήσει, να το κάνει μαριονέτα του. Ακόμα κι αν συναντήσουμε εδώ μια κατάσταση ρήξης, το φαινόμενο εξελίσσεται πέρα από την ολίσθηση. Αυτές οι ξαφνικές αλλά περιοδικές λιμπιντικές εκρήξεις θα μπορούσαν να περιγραφούν με τον όρο raptus.
Η ολίσθηση (lapsus) παράγεται στο πεδίο της αλήθειας. Η διαρραφή (raptus) στο πεδίο του πραγματικού. Ίσως η ολίσθηση να είναι μια εκτεταμένη μορφή του. Αυτή είναι η έννοια του αφορισμού του Λακάν που καθιστά την αλήθεια τη “μικρή αδερφή” της απόλαυσης. Στο lapsus προδίδουμε, στο raptus αυτοκαταστρεφόμαστε. Η αυτοκτονία – σωματική ή ηθική- είναι πάντα στον ορίζοντα όπου ο Έρωτας και ο Θάνατος έρχονται σε σύζευξη.
Μετά την ανακάλυψη του ασυνείδητου, ενός τόπου όπου η αλήθεια μιλάει έστω και για να πει ψέμματα, ο Φρόυντ οδηγήθηκε στην απομόνωση εκείνου που ονομάζει «αυτό», όπου βασιλεύει η σιωπή των παρορμήσεων. Μέσα από την εικόνα του Ντομινίκ Στρος-Καν με χειροπέδες, η κοινή γνώμη έρχεται να δώσει στο φροϋδικό «αυτό» το σύμβολό του και το μάρτυρά του.
Το ότι ο βασικός εκφραστής της οικονομικής ελίτ στην παγκόσμια διάστασή της φάνηκε να είναι ο ίδιος σκλάβος μιας τυρανικής παρόρμησης αποτελεί μια μεγαλειώδη αντίφαση, ποιητική, ρομαντική, αντάξια ενός έργου του Βικτώρ Ουγκό. Αυτό ήταν εξ’ άλλου, μέχρι την τελευταία του αναπαράσταση μέσω του σεξουαλικού καταναγκασμού, το γεγονός που δεν είχε καμια αντίρρηση να θάψει στο Πάνθεον. Αυτός ο καταναγκασμός ενέπνευσε στο Μπαλζάκ το χαρακτήρα του στρατηγού Ιλό στην «εξαδέλφη Μπέτι». Το συμβάν- σε πραγματικό χρόνο- που μας κρατάει με κομμένη την ανάσα, είναι ακόμα πιο εντυπωσιακό, γιατί συνδέει τα μυστικά της «κλειδαρότρυπας» με το παγκόσμιο προσκήνιο.
Αυτό το σύνολο «αντρών και γυναικών» δεν αποτελεί μια ενιαία κατηγορία. Δεν είναι ομοιογενής. Περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, δύο αντίθετα ιδανικά. Ο γόης που συναντάται στα όνειρα του γυναικείου υποκειμένου στη «Μαντάμ Μποβαρί», είναι ένας χαρισματικός ομιλητής, ένας καζανόβας. Προσέξτε στα Απομνημονεύματα του Ρολάν Ντιμά το Φρανσουά Μιτεράν να υφαίνει ακούραστα το δίχτυ,  με αυτή τη βελούδινη φωνή του, γύρω από κάθε θήραμα. Η κατάκτηση είναι πάνω απ’ όλα ένα «ναι», μια συναίνεση, μια εξομολόγηση. Έπειτα, υπάρχουν εκείνοι των οποίων η απόλαυση έγκειται στο να προκαλέσουν στον άλλο ένα διχασμό (ο οποίος δεν έρχεται χωρίς άγχος και πανικό) ανάμεσα σ’ ένα σώμα που παραδίδεται και σε μια «ψυχή» που αρνείται. Είναι μια πραγματικά σκληρή αλλά επεξεργασμένη διαδικασία η οποία αποκρύπτει την εικόνα του «κτήνους του σεξ». Όλες οι μεταβάσεις όλων των αποχρώσεων συναντώνται στην πράξη. Γι΄αυτό και η επιθυμία μας για λεπτομέρειες είναι ακόρεστη.
Όσον αφορά τη σχέση του άνδρα με τις γυναίκες και τη σύζυγό του, είναι συχνά από τις ισχυρότερες. Βασίζεται στην εξής λογική: για τον άντρα, η αναγνώρισή του ως τέτοιου έγκειται στο να υπάρχει «τουλάχιστον μία» γυναίκα που θα πάρει τη θέση της μητέρας, ενώ ταυτόχρονα ενώ ταυτόχρονα αυτή θα εγγυάται τον ανδρισμό του συντρόφου της. Η γυναίκα μπορεί να βιώνει αυτή την κατάσταση ως πόνο αλλά και ως εφησυχασμό ή συνενοχή. Γενικά παρατηρούμε σ΄εκείνη μια απαρέγκλιτη αφοσίωση η οποία παραμένει ακόμα και μετά τον ενδεχόμενο χωρισμό.
Στην αποκάλυψη γεγονότος, τα ΜΜΕ μετανιώνουν που έκρυψαν για τόσο καιρό, όπως ο γιος του Νώε, τη γύμνια ενός μεθύστακα πατέρα. Εντούτοις, η Γένεση λέει κάτι άλλο: ότι η αμαρτία ήταν του Χαμ και των αδερφών του που κοίταξαν με περιέργεια το γεννητικό όργανο που δε θα έπρεπε να έχουν δει. Στην εποχή μας, η αιδώς είναι μια παρωχημένη αρετή την ώρα που η ηδονοβλεψία θριαμβεύει και παγκοσμιοποιείται. Και είναι μια ηδονοβλεψία πουριτανική που παρελαύνει πάνω στο δικαίωμά της. Ξανακλείστε τα μάτια, η προηγούμενη κατάσταση δεν ήταν ιδανική, αλλά μήπως αυτή είναι καλύτερη;


Μετάφραση: Έλενα Παπαδοπούλου
Πηγή: Le Point, τ. 2018, 19 Μαΐου 2011, σελ. 48


αναδημοσίευση από

Κέντρο Ψυχαναλυτικών Ερευνών