αυτόνομη ηλεκτρονική εφημεριδα για την κοινωνικη δραση και ανταγωνισμo
Posted on Νοεμβρίου 28, 2010 by globalnewswire
 |
| Pink Floyd "the wall "- Alan Parker |
Theodor Adorno και Max Horkeimer
Προς ένα νέο μανιφέστο;
Αρχική δημοσίευση: New Left Review II, 65 (Σεπτ.-Οκτ. 2010)
Μτφρ.: Radical Desire
Εισαγωγή
Μια διανοητική συνεργασία ζωής ανάμεσα σε δύο μείζονες διανοούμενους, τόσο κοντινούς μεταξύ τους που τα πιο διάσημα κείμενά τους γράφτηκαν από κοινού και που τα ονόματά τους είναι δύσκολο να αποκολληθούν το ένα από το άλλο, είναι αρκετά σπάνια ώστε να κατατάσσεται σχεδόν ως ιστορικό τεχνούργημα. Υπάρχουν, φαίνεται, μόνο δύο περιπτώσεις: στον 19ο αιώνα ο Μαρξ και ο Έγκελς και στον 20ο ο Χορκχάϊμερ και ο Αντόρνο. Μπορούν να ειδωθούν ως προάγγελοι αυτού που σε ένα μετα-αστικό κόσμο θα γινόταν λιγότερο σπάνιο; Οι πορείες τους διέφεραν. Ο Μαρξ και ο Έγκελς, γεννημένοι με δύο χρόνια διαφορά, ήταν σύγχρονοι· από τη στιγμή που διαμορφώθηκε η φιλία τους, η συνεργασία μεταξύ τους δε σταμάτησε ποτέ. Ο Αντόρνο ήταν οκτώ χρόνια νεώτερος του Χορκχάιμερ, και μια στενή σχέση συνεργασίας ήρθε πολύ αργότερα, με πολύ περισσότερες μεταβολές: αρχική συνάντηση το 1921, ενδιάμεσες εντάσεις και ανταλλαγές ως τα μέσα του 1930, συμφωνία μόνο στην αμερικανική εξορία από το 1938 και μετά, περισσότερο έντονα διαφορετικές ταυτότητες σε όλη τη δάρκεια. Η γενική τροχιά του Ινστιτούτου για την Κοινωνική Έρευνα της Φρανκφούρτης είναι γνωστή, καθώς στη διάρκεια του χρόνου η “κριτική θεωρία” —αρχικά η κωδική λέξη του Χορκχάιμερ για τον Μαρξισμό—περιορίστηκε στους χώρους της φιλοσοφίας, της κοινωνιολογίας και της αισθητικής· βάσει όλων των σημαδιών, αποκόπηκε εντελώς από την πολιτική. Κατ’ ιδίαν, τα πράγματα ήταν διαφορετικά, όπως κάνει σαφές ο παρακάτω διάλογος.
Το μοναδικό αυτό ντοκουμέντο είναι το αρχείο, που κατέγραψε η Γκρέτελ Αντόρνο, συζητήσεων κατά τη διάρκεια τριών εβδομάδων την άνοιξη του 1956, με στόχο την παραγωγή αυτού που ο Αντόρνο περιέγραψε ως σύγχρονη εκδοχή του Μανιφέστου του Κομμουνιστικού Κόμματος. Σε ό,τι αφορά τη μορφή του θα μπορούσε να περιγραφεί, αν η τζαζ δεν ήταν ανάθεμα για τον Αντόρνο, ως φιλοσοφική πρόβα αυτοσχεδιασμού, όπου οι δύο στοχαστές αυτοσχεδιάζουν ελεύθερα, συχνά παθιασμένα, πάνω σε κεντρικά θέματα της δουλειάς τους —τη θεωρία και την πράξη, την εργασία και τον ελεύθερο χρόνο, την επικυριαρχία και την ελευθερία— σε μια πολιτική συχνότητα που δεν βρίσκεται πουθενά αλλού στα γραπτά τους. Μέσα σε ένα κινούμενο κυκεώνα επιχειρημάτων, αφορισμών και παρενθετικών παρατηρήσεων, όπου εναλάσσεται το διεισδυτικό με το ριψοκίνδυνο, το παιγνιώδες με το ευφυές, ανταλλάσονται θέσεις και αγνοούνται αντιφάσεις, χωρίς καμμία επιμονή στην συνέπεια. Κατ’ ουσίαν, κάθε στοχαστής αποκαλύπτει ένα διαφορετικό προφίλ. Ο Χορκχάιμερ, ιστορικά πιο πολιτικοποιημένος, ήταν πλέον ο πιο συντηρητικός, ρουφώντας τα άρθρα του περιοδικού Time για την Κίνα, αν και όχι στο σημείο ακόμα όπου θα συνέχαιρε τον Κάϊζερ για το γεγονός ότι προειδοποίησε για τον “κίτρινο κίνδυνο.” Αν και εξακολουθεί να κατηγορεί τη δύση για την αποτυχία της ρωσικής επανάστασης και απορρίπτει κάθε είδος ρεφορμισμού, η γενική του οπτική ήταν πλέον κοντινή με αυτή του Κοζέβ μια δεκατία αργότερα: “Δεν μπορούμε να περιμένουμε τίποτε περισσότερο από την ανθρωπότητα από ό,τι μια λίγο-πολύ φθαρμένη εκδοχή του αμερικανικού συστήματος.” Ο Αντόρνο, έχοντας περισσότερο αισθητικές τάσεις, αναδύεται παραδόξως ως ο πιο ριζοσπάστης: υπενθυμίζει στον Χορκχάιμερ την ανάγκη εναντίωσης στον Αντεναόυερ, και οραματίζεται το εγχείρημά τους ως ένα “αυστηρά λενινιστικό μανιφέστο”, ακόμα και σε μια περίοδο κατά την οποία “ο τρόμος είναι ότι για πρώτη φορά ζούμε σε ένα κόσμο στον οποίο δεν μπορούμε πια να φανταστούμε έναν καλύτερο.”
1. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ
Μάρτης 1956
Χορκχάιμερ: Η εργασία είναι αυτό που μεσολαβεί ανάμεσα στα ανθρώπινα όντα. Η “διαδικασία του πολιτισμού” έχει φετιχοποιηθεί.
Αντόρνο: Στο κεφάλαιο για τον φετιχισμό του Μαρξ, η κοινωνική σχέση εμφανίζεται με τη μορφή της ανταλλακτικής αρχής, σαν να ήταν το ίδιο το πράγμα.
Χ.: Το εργαλείο γίνεται το βασικό πράγμα.
Α.: Αλλά το δικό μας καθήκον είναι να το εξηγήσουμε αναρωτούμενοι για την τελική απαρχή της εργασίας, να το αντλήσουμε από την αρχή της κοινωνίας, ώστε να πηγαίνει πέρα από τον Μαρξ. Επειδή η ανταλλακτική αξία φαίνεται να είναι απόλυτη, η εργασία που την δημιουργεί φαίνεται επίσης απόλυτη, και όχι ως το πράγμα για του οποίου τη χάρη [η ανταλλακτική αξία] βασικά υπάρχει. Στην πραγματικότητα η υποκειμενική διάσταση της χρηστικής αξίας αποκρύπτει την αντικειμενική ουτοπία, ενώ η αντικειμενικότητα της ανταλλακτικής αξίας αποκρύπτει τον υποκειμενισμό.
Χ.: Η εργασία είναι το κλειδί για να εξασφαλιστεί το “όλα θα πάνε καλά.” Αλλά αναγάγωντάς την σε θεϊκό στάτους, την αδειάζουμε από νόημα.
Α.: Πώς γίνεται η εργασία να αντιμετωπίζεται ως απόλυτο; Η εργασία υπάρχει για να μετριάζει τις δυσκολίες της ζωής, για να εξασφαλίζει την αναπαραγωγή της ανθρωπότητας. Η επιτυχία της εργασίας στέκεται σε προβληματική σχέση με την προσπάθεια που απαιτείται. Δεν αναπαράγει απαραίτητα ή μετά βεβαιότητας τις ζωές αυτών που εργάζονται αλλά μόνο αυτών που κάνουν τους άλλους να εργαστούν για αυτούς. Για να πειστούν οι άνθρωποι να εργαστούν πρέπει να τους εξαπατήσεις με τις μπαρούφες περί εργασίας ως πράγματος αυτού καθαυτού.
Χ: Αλλά έτσι γίνεται με την αστική τάξη. Δεν ήταν η στάση των Ελλήνων αυτή. Ο νεαρός εργάτης στη μοτοσυκλέτα αντιμετωπίζει την εργασία ως Θεό του γιατί του αρέσει να ανεβαίνει στη μοτοσυκλέτα τόσο πολύ.
Α.: Αλλά ακόμα και αν του αρέσει, η υποκειμενική αυτή ευτυχία παραμένει ιδεολογική.
Χ.: Αλλά αν του έλεγες για την ιδέα μας ότι υποτίθεται ότι είναι απολαυστική, θα το έβρισκε δύσκολο να το κατανοήσει και θα προτιμούσε να τον αφήσουμε ήσυχο.
Α.: Όλα αυτά είναι ψευδαισθήσεις.
X.: Και ναι και όχι. Απαιτεί πράγματι μεγάλη προσπάθεια.
Α.: Το ίδιο και η ανάβαση της μοτοσυκλέτας.
Χ: Αυτή είναι αντικειμενικά μετρήσιμη προσπάθεια. Είναι ευτυχής που την κάνει. Η πραγματική του απόλαυση με την ανάβαση της μοτοσυκλέτας είναι οι πρωκτικοί ήχοι που εκπέμπει. Φαινόμαστε απλώς ανόητοι αν προσπαθήσουμε να δώσουμε εξηγήσεις που είναι υπερβολικά ακριβείς.
Α.: Η εργασία εμφανίζεται όσο νωρίς όσο η Βίβλος.
Χ.: Αρχικά ως ανταλλακτική αρχή.
Α.: Αλλά παραμένει ασαφές γιατί η εργασία θα έπρεπε να επενδύεται με επιθυμία έτσι κι αλλιώς.
Χ: Είναι επίσης η χειρότερη τιμωρία για κάποιον να μην του επιτρέπεται να εργαστεί καθόλου.
Α.: Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης είναι τα κλειδιά για όλα αυτά τα πράγματα. Στην κοινωνία όπου ζούμε κάθε εργασία είναι σαν εργασία στα στρατόπεδα.
Χ.: Πρόσεξε, κινδυνεύεις να πλησιάσεις ςτην ιδέα της απόλαυσης της εργασίας. Η αχρηστία της εργασίας και η περιφρόνηση στερούν τους ανθρώπους από το ελάχιστο κομμάτι απόλαυσης που θα μπορούσαν να αντλήσουν από αυτή, αλλά δεν ξέρω αν αυτός είναι ο κρίσιμος παράγοντας. Καμμία ιδεολογία δεν επιβιώνει στα στρατόπεδα. Ενώ η κοινωνία μας επιμένει ακόμα ότι η εργασία είναι καλό πράγμα.
Α.: Πώς γίνεται η εργασία αυτοσκοπός; Αυτό χρονολογείται από εποχές πολύ πριν τον καπιταλισμό. Αρχικά, νομίζω, επειδή η κοινωνία αναπαρήγαγε τον εαυτό της μέσω της εργασίας, αλλά μετά σε κάθε ατομική περίπτωση η σχέση μεταξύ απτής εργασίας και αναπαραγωγής είναι νεφελώδης. Στην κοινωνικά χρήσιμη εργασία οι άνθρωποι ξεχνούν για ποιο λόγο είναι χρήσιμη. Η αφηρημένη αναγκαιότητα της εργασίας εκφράζεται από το γεγονός ότι η αξία αποδίδεται στην εργασία την ίδια.
Χ.: Δεν πιστεύω ότι οι άνθρωποι απολαμβάνουν φυσικά την εργασία, αδιάφορα από το αν η εργασία τους έχει σκοπό ή όχι. Αρχικά, η θέση του ανθρώπου είναι σαν αυτή ενός σκύλου που θέλεις να εκπαιδεύσεις. Θα προτιμούσε να επιστρέψει σε μια πρότερη κατάσταση ύπαρξης. Εργάζεται για να μην χρειάζεται να εργάζεται. Η πραγμοποίηση της εργασίας είναι ένα στάδιο στην διαδικασία που μας επιτρέπει να επιστρέψουμε στην παιδική ηλικία, αλλά σε υψηλότερο επίπεδο.
Α.: Έχει μια θετική και μια αρνητική πλευρά. Η θετική πλευρά βρίσκεται στην τελεολογία που η εργασία δύναται να καταστήσει πλεοναστική· η αρνητική πλευρά είναι ότι παραδιδόμαστε στον μηχανισμό της πραγμοποίησης, και στη διαδικασία ξεχνάμε το σημαντικότερο από όλα. Αυτό μετατρέπει ένα κομμάτι της διαδικασίας σε απόλυτο. Αλλά αυτό δεν είναι διαστροφή, εφόσον χωρίς αυτό η όλη διαδικασία δεν θα λειτουργούσε.
Χ.: Δεν είναι απλά θέμα ιδεολογίας αλλά επηρεάζεται επίσης από το γεγονός ότι μια ακτίνα φωτός από το τέλος [1] πέφτει πάνω στην εργασία. Βασικά οι άνθρωποι είναι υπερβολικά μυωπικοί. Παρερμηνεύουν το φως που πέφτει πάνω στην εργασία από τελικούς σκοπούς. Αντ’ αυτού, εκλαμβάνουν την εργασία ως εργασία ως το τέλος και έτσι βλέπουν την προσωπική τους επιτυχία στη δουλειά ως τον σκοπό αυτό. Αυτό είναι το μυστικό. Αν δεν το έκαναν αυτό, θα μπορούσε να υπάρξει αλληλεγγύη. Μια ακτίνα φωτός από το τέλος πέφτει πάνω στο μέσο με το οποίο μπορεί να επιτευχθεί. Είναι ακριβώς σαν να λατρεύεις το σπίτι στο οποίο μένει η ερωμένη αντί για την ίδια την ερωμένη. Παρεμπιπτόντως, αυτή είναι η πηγή κάθε ποίησης.
Α.: Η τέχνη στο σύνολό της είναι πάντα τόσο ψευδής όσο και αληθής. Θα πρέπει να μην παραδιδόμαστε στην ιδεολογία της εργασίας, αλλά δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι κάθε ευτυχία είναι δίδυμη της εργασίας.
Χ.: Η ακτίνα φωτός πρέπει να ανακλαστεί προς τα πίσω από μια πράξη αντίστασης.
Α.: Η ζωϊκή φάση κατά την οποία κάποιος δεν κάνει τίποτε απολύτως δεν μπορεί να ανακτηθεί.
Χ.: Η ευτυχία θα ήταν μια ζωώδης κατάσταση ειδωμένη από τη σκοπιά αυτού που έχει σταματήσει να είναι ζώο.
Α.: Τα ζώα θα μπορούσαν να μας διδάξουν τι είναι ευτυχία.
Χ.: Το να πετύχεις την κατάσταση του ζώου στο επίπεδο του στοχασμού —αυτό είναι η ελευθερία. Ελευθερία σημαίνει να μην χρειάζεται να εργάζεσαι.
Α.: Η φιλοσοφία πάντοτε επιβεβαιώνει ότι ελευθερία είναι να επιλέγεις μόνος σου την εργασία σου, να έχεις την κυριότητα κάθε φρικτού πράγματος.
Χ.: Αυτό είναι παράγωγο φόβου. Στην Ανατολή έχουν συνειδητοποιήσει ότι μια τέτοιου είδους ελευθερία δεν είναι τίποτε σπουδαίο, για αυτό και έχουν επιλέξει αντ’ αυτής τη δουλεία. Το βασικό σημείο εδώ είναι ότι πρέπει να νικήσει η δικαιοσύνη. Δεν βασίζονται ιδιαίτερα στην ελευθερία. Η ελευθερία θα σήμαινε επιστροφή σε μια διεσπαρμένη κατάσταση πραγμάτων σε υψηλότερο επίπεδο. Εφόσον ο πολιτισμός είναι ταυτόσημος με την εργασία, η ειδωλοποίηση του ενός είναι το ίδιο κακή με την ειδωλοποίηση του άλλου. Το χαωτικό, το διεσπαρμένο —αυτό θα ήταν η ευτυχία.
[1] Σ.τ.Μ: Στα ελληνικά στο πρωτότυπο
το link του άρθρου-blog "Globalnewswire.wordpress.com"
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου