GUSTAVE LE BON - Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ (I)

Γενικά χαρακτηριστικά των μαζών - 
ψυχολογικοί νόμοι της διανοητικής τους ενότητας.

Μέρος 1ο
Κεφ. 1ο

Misha Gordin - crowd

Με τη συνήθη έννοια,  η λέξη μάζα συμβολίζει μια συγκέντρωση οποιωνδήποτε ατόμων, όποια και αν είναι η εθνικότητά τους,το επάγγελμά τους ή το φύλο τους,όποιες και αν είναι επίσης οι συγκυρίες που τα ενώνουν.

Από την άποψη της ψυχολογίας,η έκφραση μάζα παίρνει μια εντελώς διαφορετική σημασία.Μέσα σε κάποιες δεδομένες συνθήκες,και μόνο μέσα σε αυτές τις συνθήκες,μια συσσώρευση ανθρώπων αποκτά καινούργιους χαρακτήρες,πολύ διαφορετικούς από αυτούς του κάθε ατόμου που τη συνθέτει.Η συνειδητή προσωπικότητα εξαφανίζεται,τα αίσθήματα και οι ιδέες όλων των μονάδων είναι προσανατολισμένα στην ίδια κατεύθυνση.Διαμορφώνεται μια συλλογική ψυχή,προσωρινή αναμφίβολα,αλλά που εμφανίζει χαρακτήρες πολύ σαφείς.Η συλλογικότητα γίνεται επομένως αυτό που,ελλείψει μιας καλύτερης έκφρασης,θα ονομάσω οργανωμένη μάζα,ή,αν προτιμάτε,μια μάζα ψυχολογική.Αποτελεί ένα ενιαίο ον και υπόκειται στο νόμο της διανοητικής ενότητας των μαζών.

Το γεγονός ότι πολλά άτομα βρίσκονται τυχαία δίπλα δίπλα δεν τους δίνει τους χαρακτήρες μιας οργανωμένης μάζας.Χίλια άτομα,συγκεντωμένα κατά τύχη σε ένα δημόσιο χώρο,δίχως κανένα συγκεκριμένο σκοπό,με κανένα τρόπο δεν συνιστούν μια ψυχολογική μάζα.Για να έχουμε τους ιδιαίτερους χαρακτήρες της,χρειάζεται η επίδραση ορισμένων κινήτρων,των οποίων θα πρέπει να καθορίσουμε τη φύση.

Η εξαφάνιση της συνειδητής προσωπικότητας και ο προσανατολισμός των αισθημάτων και των σκέψεων στην ίδια κατεύθυνση,πρώτα χαρακτηριστικά της μάζας καθώς αρχίζει να οργανώνεται,δεν προϋποθέτουν πάντα την ταυτόχρονη ύπαρξη πολλών ατόμων σε έναν μοναδικό τόπο.Χιλιάδες απομονωμένων ατόμων μπορούν,σε μια δεδομένη στιγμή,κάτω από την επίδραση κάποιων βίαιων συγκινήσεων,ενός μεγάλου εθνικού γεγονότος,για παράδειγμα,να αποκτήσουν τους χαρακτήρες μιας ψυχολογικής μάζας.Κάποιος κίνδυνος που τους ενώνει,θα αρκέσει επομένως ώστε,η συμπεριφορά τους,να λάβει αμέσως τη μορφή που προσιδιάζει στις πράξεις των μαζών.Σε κάποιες ιστορικές στιγμές,μισή ντουζίνα ανθρώπων μπορούν να αποτελέσουν μια ψυχολογική μάζα,τη στιγμή που εκατοντάδες τυχαία συγκενρωμένων ατόμων δεν μπορούν να τη συστήσουν.Από την άλλη πλευρά,ένας ολόκληρος λαός,χωρίς να υφίσταται ορατή συσπείρωση,ενίοτε μετατρέπεται σε μάζα κάτω από τη σφοδροτητα της μιας ή της άλλης επίδρασης.

Αμέσως μόλις σχηματιστεί η ψυχολογική μάζα,αποκτά προσωρινούς άλλά ορίσιμους γενικούς χαρακτήρες.Σε αυτούς τους γενικούς χαρκτήρες προστίθενται ιδιαίτεροι χαρακτήρες,που ποικίλλουν ανάλογα με τα στοιχεία από τα οποία συντίθεται η μάζα,και που μπορούν να προσδιορίσουν την διανοητική της δομή.

Οι ψυχολογικές μάζες επιδέχονται λοιπόν μιας ταξινόμησης.Η μελέτη αυτής της ταξινόμησης θα μας δείξει ότι μια ετερογενής μάζα,συντεθειμένη από ανόμοια στοιχεία,εμφανίζει,μαζί με τις ομοιογενείς μάζες,τις συντεθειμένες από στοιχεία περισσότερο ή λογότερο όμοια (αιρέσεις,κάστες,τάξεις),κοινούς χαρακτήρες και,δίπλα σε αυτούς τους κοινούς χαρακτήρες,ιδιαιτερότητες που ειτρέπουν να τις διακρίνουμε.

Προτού ασχοληθούμε με τις διάφορες κατηγορίες των μαζών,ας εξετάσουμε πρώτα τους χαρακτήρες τους κοινούς σε όλες.Θα λειτουργήσουμε όπως ο νατουραλιστής,που αρχίζει καθορίζοντας τους γενικούς χαρακτήρες των ατόμων μιας οικογένειας,κατόπιν τους ιδιαίτερους χαρακτήρες που διαφοροποιούν τα γένη και τα είδη που περιλαμβάνει αυτή η οικογένεια.

Η ψυχή των μαζών δεν είναι εύκολο να περιγραφεί,καθώς η οργάνωσή της ποικιλλει όχι μόνο ανάλογα με τη φυλή και τη σύνθεση των συναθροίσεων,αλλά επίσης ανάλογα με τη φύση και την ένταση των κινήτρων που υφίστανται.Η ίδια δυσκολία παρουσιάζεται άλλωστε για την ψυχολογική μελέτη μιας οποιασδήποτε ύπαρξης.Μέσα στα μυθιστορήματα,τα άτομα εκδηλώνονται με έναν σταθερό χαρακτήρα,όχι όμως μέσα στην πραγματική ζωή.Μόνο η ομοιομορφία του περιβάλλοντος δημιουργεί τη φαινομενική ομοιομορφία των χαρακτήρων.Έχω δείξει αλλού ότι όλοι οι διανοητικοί οργανισμοί περιλαμβάνουν ενδεχόμενα χαρακτήρων που μπορούν να αποκαλυφθούν κάτω από την επίδραση μιας απότομης αλλαγής περιβάλλοντος.Έτσι,ανάμεσα στα πιο σκληρά μέλη της Εθνοσυνέλευσης βρίσκονταν αβλαβείς αστοί οι οποίοι,υπό τις συνήθεις συνθήκες,διατελούσαν ως φιλήσυχοι συμβολαιογράφοι ή ενάρετοι δικαστές.Όταν η καταιγίδα περνούσε,ξανάπαιρναν τον φυσιολογικό τους χαρακτήρα.Ο Ναπολέων συνάντησε ανάμεσά τους τους πιο ευπειθείς δούλους του.

Μην μπορώντας να μελετήσουμε εδώ όλους τους σταθμούς της διαμόρφωσης των μαζών,θα τις εξετάσουμε κυρίως στη φάση της πλήρους οργάνωσής τους.Θα δούμε έτσι αυτό που μπορούν να γίνουν,αλλά όχι αυτό που είναι πάντα.Μονάχα σε αυτή την προχωρημένη φάση της οργάνωσης,πάνω στο αμετάβλητο και δεσπόζον έδαφος της φυλής,προστίθενται κάποιοι καινούργιοι και ιδιαίτεροι χαρακτήρες ,που παράγουν τον προσανατολισμό όλων των συανισθημάτων καιτ ων σκέψεων της ομάδας σε μία και την αυτή κατεύθυνση.Τότε και μόνο εκδηλώνεται αυτό που πιο πάνω ονόμασα,ο "ψυχολογικός νόμος της διανοητικής ενότητας των μαζών".

Πολλά ψυχολογικά στοιχεία των μαζών είναι κοινά με αυτά των μεμονομέων ατόμων αλλά,αντιθέτως,δεν συνατώνται παρά μόνο στις ομάδες.Θα μελετήσουμε κατ'αρχάς αυτούς τους ιδιαίτερους χαρακτήρες για να δείξουμε της σημασίας τους.

Το εκπλητικότερο που παρουσιάζει μια ψυχολογική μάζα είναι το εξής : Όποια και αν είναι τα άτομα που τη συνθέτουν,όσο παρόμοια ή ανόμοια και αν αείναι τα είδη της ζωής τους,οι ασχολίες τους,ο χαρακτηρας τους ή οι ικανότητές τους,και μόνο το γεγονός ότι έχουν μετατραπεί σε μάζα,τα προικίζει με ένα είδος συλλογικής ψυχής.Αυτή η ψυχή τα κάνει να αισθάνοντια,να σκέπτονται και να πράτοτουν με έναν τρόπο εντελώς διαφορετικό από αυτόν με τον οποίο αισθάνονταν,σκεφτόντα και έπτραττε καθένας από αυτούς ξεχωριστά.Ορισμένες ιδέες,ορισμένα αισθήματα δεν εμφανίζονται ή δεν μεταμορφώνονται σε πράξεις παρά μόνο στα άτομα που συνιστούν μάζα.Η ψυχολογική μάζα είναι ένα ον προσωρινό,συντεθειμένο από ετερογενή στοιχεία,συνδεδεμένα για μια στιγμή,ακριβώς όπως τα κύτταρα ενός ζωνταού σώματος σχηματίζουν με την ένωσή τους ένα καινούργιο ον,το οποίο εκδηλώνει χαρακτήρες εντελώς διαφορετικούς από αυτούς που διαθέτει καθένα από αυτά τα κύτταρα.

Σε αντίθεση με μια άποιψη που κανείς ξαφνιάζεται να τη συναντά κάτω από την πένα ενός φιλοσόφου τόσο διεισδυτικού όσο ο Herbert Spenser,μέσα στην συνάθροιση που συνιστά μια μάζα,δεν υπάρχει καθόλου αθροισμα και με΄σος όρος στοιχείων,αλλά συνδυασμός και δημουργία καινούργιων χαρακτήρων.Το ίδο στη χημεία.Ορισμένα στοιχεία οπυ είναι συμπαρόντα,οι βάσεις και τα οξέα για παράδειγμα,συνδυάζονται για να σχηματίσουν ένα καινούργιο σώμα,προικισμένο με ιδιότητες διαφορετικές από αυτές των σωμάτων που σρησίμευσαν για να το συστήσου.

Εύκολα διαπιστώνουμε πόσο το άτομο μέσα στη μάζα διαφέρει από το μεμονωμένο άτομο' τις αίτιες όμως μιας τέτοιας διαφοράς είναι λιγότερο εύκολο να τις ανακαλύψουμε.

Για να καταφέρουμε να τις διαβλέψουμε,πρέπει να θυμηθούμε κατ'αρχάς αυτή την παρατήρηση της σύγχρονης ψυχολογίας: ότι δεν είναι μόνο στην οργανική ζωή,αλλά ακόμα και στη λειτουργία του νου,που τα ασυνείδητα φαινόμενα παίζουν έναν πρωταρχικό ρόλο.Η συνειδητή ζωή του πνεύματος δεν αντιπροσωπεύει παρά ένα πολύ μικρό μέρος δίπλα στην ασυνείδητη ζωή του.Ο πιο οξυδερκής αναλυτής,ο πιο κεισδυτικός παρατηρητής δεν καταφέρνει να ανακαλύψει παρά έναν πολύ μικρό αθιθμό των ασυνείδητων κινήτρων που την κατευθύνου.Οι συνειδητές μας πράξεις απορρέουν από  ένα συνείδητο υπόστρωμα,που διαμορφώνεται κυρίως από κληρονομικές επιδράσεις.Αυτό το υπόστρωμα περικλείει τα αναρίθμητα προγονικά κατάλοιπα που συνιστούν την ψυχή της φυλής.Πίσω από τις αναγνωρισμένες αιτίες των πράξεών μας,βρίσκονται μυστικές αιτίες που τις αγνούμε.Οι περισσότερες από τις καθημερινές μας πράξεις είναι το αποτέλεσμα κρυμμένων κινήτρων που μας διαφέυγουν.

Είναι,κυρίως,ως προς τα ασυνείδητα στοιχεία που συνθέτουν την ψυχή μιας φυλής,που μοιάζουν μεταξύ τους όλα τα άτομα αυτής της φυλής.Είναι ως προς τα ασυνείδητα στοιχεία,καρπούς της αγωγής αλλά κυρίως μιας ιδιαίτερης κληρονομικότητας που διαφέρουν.Οι περισσότερο ανόμοιοι ως προς την πνευματικότητά τους άνθρωποι έχουν έσντικτα,πάθη,αισθήματα ενίοτε ταυτόσημα.Σε όλα όσα έχουν να κάνουν με το συναίσθημα:θρησκεία,πολιτική,ηθική,πάθη,αντιπάθειες κ.λ.π,οι πιο έξοχοι άνθρωποι δεν υπερβαίνου,παρά πολύ σπάνια,το επίπεδο των συνηθισμένων ατόμων.Μεταξύ ενός διάσημου μαθηματικού και του υποδηματοποιού του μπορεί να υπάρχει μια άβυσσος ως προς την πνευμαιτκή συνάφεια,όμως σε ό,τι αφορά στο χαρακτήρα και στις πεποιθήσεις η διαφορά είναι συχνά μηδαμινή ή πολύ ισχνή.

Όμως αυτές οι γενικές ιδιότητες του χαρακτήρα,καθώς διέπονται από το ασυνείδητο και τις διαθέτουν σχεδόν στον ίδο βαθμό τα περσσότερα από τα κανονικά άτομα μιας φυλής,είναι ακριβώς αυτές που ,μέσα στις μάζες,βρίσκονται συσωρευμένες.Μέσα στη συλλογική ψυχή τα πενυματικά χαρίσματα των ανθρώπων,και συνεπώς η ατομικότητά τους,παραμερίζονται,Το ετερογενές πνίγεται μέσα στο ομογενες,και οι ασυνείδητες ιδιότητες κυριαρχούν.

Αυτή η συσσώρευση των κοινότυπων ιδιοτήτων μας εξηγεί γιατί οι μάζες δεν θα μπορούσαν να επιτελέσουν πράξεις που απαιτούν ένα υψηλό πνεύμα.Οι αποφάσεις γεινικού ενδιαφέροντος,που λαμβάνονται από μια συνέλευση επιφανών ανθρώπων,αλλά διαφορετικές,που έχει περισσότερο πνέυμα από το Βολταίρο.Ο Βολταίρος έχει σίγουρα περισσότερο πνεύμα από όλο τον κόσμο,αν το "όλος ο κόσμος" αφορά στις μάζες.

Όμως,αν τα άτομα μέσα στη μάζα περιορίζονταν να συγχωνεύουν τις συνηθισμένες τους ιδιότητες,θα υπήρχε απλώς μέσος όρος,και όχι,όπως το έχουμε πει,δημιουργία καινούργιων χαρακτήρων,Με ποιο τρόπο εγκαθίστανται αυτοί οι χαρακτήρες; Θα το εξετάσουμε τώρα.

Διάφορες αίτίες καθορίζουν την εμφάνιση των χαρακτήρων που προσιδιάζουν στις μάζες.Η πρώτη είναι ότι το άτομο ως μα΄ζα αποκτά,από μόνο το δεδομένο του πλήθους,ένα αίσθημα ισχύος ακαταμάχητο,που του επιτρπεπει να ενδίδει σε ένστικτα τα οπία,μόνο του,θα είχε κατ'ανάγκη χαλιναγωγήσει.Τόσο περισσότερο πρόθυμα θα ενδίδει σε αυτά που,καθώς η μάζα είναι ανώνυμη,και κατά συνέπεια ανεύθυνη,το αίσθημα της υπευθυνότητας,που συγκρατεί πάντα τα άτομα,θα εξαφανιστεί τελείως.

Μια δευτερη αιτία,η διανοητική μεταδοτικότητα υπεισέρχεται ομοίως για να καθροίσει μέσα στις μάζες την εκδήλωση ιδιαίτερων χαρακτηρων και,ταυτόχρονα,τον προσανατολισμό τους.Η μεταδοτικότητα είναι ένα φαινόμενο που το διαπιστώνουμε εύκολα,αλλά δεν έχει ακόμα ερμηνευθεί,και το οποίο πρέπει να το συνδέσουμε με τα φαινόμενα της τάξης του υπνωτισμού που θα τα μελετήσουμε σε λίγο.Μέσα σε μια μάζα,κάθε συναίσθημα,κάθε πράξη είναι μεταδοτική,και μεταδοτική σε τέτοιο βαθμό που το άτομο θυσιάζει πολύ εύκολα το προσωπικό του συμφέρον στο συλλογικό συμφέρον.Εδώ υφίσταται μια δεξιότητα ενάντια στη φύση του,και για την οποία ο άνθρωπος δεν γίνεται καθόλου ικανός,παρά μόνο στο βαθμό που αποτελεί μέρος μιας μάζας.

Μια τρίτη αιτία,και εν πολλοίς η περισσότερο σημαντική,καθορίζει στα άτομα της μάζας ιδιαίτερους χαρακτήρες,ενίοτε πολύ αντίθετους με αυτούς του μεμονωμένου ατόμου.Θα μιλήσω για τη ροή στην υποβολή,της οποίας η μεταδοτικότητα,που αναφέρθηκε πιο πάνω,δεν είναι άλλωστε παρά ένα αποτέλεσμα.

Για να καταλάβουμε αυτό το φαινόμενο,πρέπει να έχουμε κατά νου ορισμένες πρόσφατες ανακαλύψεις της ψυχολογίας.Σήμερα γνωρίζουμε ότι ένα άτομο μοπορεί να βρεθεί σε μια κατάσταση τέτοια που ,έχοντας χάσει τη συνειδητή προσωπικότητά του,υπακούει σε όλες τις υποβολές του πειραματιστή που τον έκανε να τη χάσει,και κάνει τα πράγματα τα περισσότερο αντίθετα στο χαρακτήρα του και στις συνήθειές του.Έτσι,προσεκτικές παρατηρήσεις φαίνεται να αποδεικνύουν ότι το άτομο που,για κάποιον καιρό,βυθίστηκε στους κόλπους μιας δραστήριας μάζας,πέφτει μετά από λίγο- ως συνέπεια των πλεκτρικών εκκενώσεων που εκλύονται από αυτή,ή για οποιαδήποτε άλλη αιτία πο ακόμα την αγνοούμε- σε μια ιδιαίτερη κατάσταση,που πλησιάζει πολύ την κατάσταση γητείας του υπνωτισμένου μέσα στα χέραι του υπνωτιστή του.Έχοντας παραλύσει η ζωή του εγκεφάλου στο υπνωτισμένο υποκείμενο,αυτό γίνεται ο σκλάβος όλων των ασυνείδητων ενεργειών του,που ο υπνωτιστής καταυεθυύνει κατά βούληση.Η συνειδητή προσωπικότητα εξαφανίζεται,η βούληση και η κρίση καταργούνται.Συναισθήματα και σκέψεις προσανατολίζονται τότε στην καθορισμένη από τον υπνωτιστή κατεύθυνση.

Αυτή περίπου είναι η κατάσταση του ανθρώπου που αποτελεί μέρος μιας μάζας.Δεν έχει πια συνείδηση των πράξεών του. Σε αυτόν ,όπως και στον υπνωτισμένο,ενώ ορισμένες ικανότητες είναι κατεστραμμένες,άλλες μπορούν να οδηγηθούν σε έναν μέγιστο βαθμό έντασης.Η επίδραση μιας υποβολής θα τον σπρώξει με μια ακατανίκητη ακόμα μέσα στις μάζες απ' ό,τι στον υπωντισμένο υποκείμενο,γιατί η υποβολή,όντας η ίδια για όλα τα άτομα,διογκώνεται καθώς γίνεται αμοιβαία.Οι μονάδες μιας μάζας,που θα διέθεταν μια προσωπικότητα αρκετά δυνατή για να αντισταθούν στην υποβολή,υπάρχουν σε μικρό αριθμό και τις παρασύρει το ρεύμα.Το πολύ πολύ να μπορέσουν να επιχειρήσουν έναν αντιπερισπασμό με μια διαφορετική υποβολή.Ένας επιτυχημένος λόγος,μια εικόνα που ανακαλείται στην μνήμη εν καιρώ,έχουν ενίοτε αποτρέψει τις μάζες από τις πιο αιμοσταγείς πράξεις.

Άρα, αφανισμός της συνείδητής προσωπικότητας,επικράτηση της ασυνείδητης προσωπικότητας, προσανατολισμός,διαμέσου της υποβολής και της μεταδοτικότητας,των συναισθημάτων και των ιδεών στην ίδια κατεύθυνση,τάση να μεταμορφωσει αμέσως σε πράξη τις υποβεβλημένες ιδέες' αυτοί είναι οι κύριοι χαρακτήρες του ατόμου μέσα στην μάζα.Δεν είναι πια ο εαυτός του αλλά ένα αυτόματο,που βούλησή του έχει γίνει ανίκανη να το οδηγήσει.

Από το γεγονός ότι αποτελεί μέρος μια μάζας,ο άνθρωπος κατεβαίνειλοιπόν πολλούς βαθμούς στην κλίμακα του πολιτισμού.Μόνος του θα ήταν ίσως ένα καλλιεργημένο άτομο,μέσα στη μάζα είναι ενστικτώδης,δηλαδή ένας βάρβαρος.Έχει τον παρορμητισμό,την ορμή,την αγριότητα καθώς και τους ενθουσιασμούς και τους ηρωισμούς των πρωτόγονων υπάρξεων.Πλησιάζει σε αυτές,ακόμα,με αυτήν του την ευκολία να εντυπωσιάζεται από τις λέξεις ,τις εικόνες,και να οδηγείται σε πράξεις που βλάπτουν τα περισσότερο φανερά του συμφέορντα,Το άτομο μέσα στη μάζα είναι ένας κόκκος άμμου εν μέσω άλλων κόκκων άμμου,που ο άνεμος παίρνει και σηκώνει κατά βούληση.

Και ,έτσι,βλέπουμε ενόρκους να διατυπώνουν ετυμηγορίες που θα απέρριπτε κάθε ένορκος ατομικά,κοινοβουλευτικές συνεδριάσεις να υιοθετούν νόμους και μέτρα,που θα αποδοκίμαζε καθένα ξεχωριστά από τα μέλη που τις συνθέτουν.Αν τους πάρουμε χωριστά,οι άνθρωποι της Εθνοσυνέλευσης ήταν αστοί με ειρηνικές συνήθειες.Συγκεντρωμένοι σε μάζα δεν δίστασαν,υπό την επιρροή κάποιων υποικινητών,να στείλουν στη λαιμητόμο τους πιο ξεκάθαρα αθώους και,αντίθετα προς όλα τα συμφέροντά τους,παραιτήθηκαν από το απαραβίαστό τους και αποδεκατίστηκαν μεταξύ τους.

Δεν είναι μόο με τις πράξεις που το άτομο μέσα στην μάζα διαφέρει από το κανονικό εγώ του.Και πριν ακόμα χάσει κάθε ανεξαρτησία,οι ιδέες του και τα αισθήματά του έχουν μεταμορφωθεί,σε βαθμό που να μπορεί ο φιλάργυρος να μεταραπεί σε σπάταλο,ο σκεπτικιστής σε πιστό,ο τίμιος άνθρωπος σε εγκληματία,ο άναδρος σε ήρωα.Η παραίτηση από όλα τα προνόμιά τους,που ψηφίστηκε από τους ευγενείς σε μια στιγμή ενθουσιασμού στη διάρκεια της διάσημης νύχτας της 4ης Αυτγούστου του 1978,βεβαίως ποτέ δεν έγινε αποδεκτή από κανένα από τα μέλη της παρμένα χωριστά.

Εδώ βρίσκεται αυτό που έχουν παραγνωρίσει οι συγγραφείς που δεν μελέτησαν τις μάζες παρά από την άποψη της εγκληματικότητας.Εγκληματικές οι μάζες είναι συχνά' σίγουρα,όμως,συχνά επίσης,είναι ηρωικές.Εύκολα τις πείθει κανείς να σκοτωθούν για το θρίαμβο μιας πίστης ή μιας ιδέας,τις ενθουσιάζει για τη δόξα και την τιμή,τις παρασύρει σχεδόν δίχως ψωμί και δίχως όπλα,όπως στις σταυροφορίες,για να ελευθερώσουν από τον άπιστο τον ράφο ενός θεού ή,όπως το ΄93,για να υπερασπίσουν το έδαφος της πατρίδας.Ηρωισμοί,προφανώς,λίγο ασυνείδητοι,όμως είναι με τέτοιους ηρωισμούς που δημιουργείται η ιστορία.Αν δεν έπρεπε να καταχωριστούν στο ενεργητικό των λαών παρά οι μεγάλες πράξεις,οι ψυχρά λελογισμένες,τα χρονικά του κόσμου θα κατέγραφαν πολύ λίγες από αυτές.

απόσπασμα από το βιβλίο
GUSTAVE LE BON
Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ
La psychologie des foules
Υπεύθυνος Σειράς: Χριστοδούλου Ιωάννης Σ.
Εκδόσεις Ζήτρος 1966

από CaRiNa

________________________________