Ντόρα Περτέση: Η προβληματική της διάκλεισης του υποκειμένου στην επιστήμη

  αναδημοσίευση από το "αληthεια" 

 

Ο Φρόυντ και 
«Η δυσφορία στον πολιτισμό»

 Στη Βιέννη του 1929 ο Φρόυντ εκδίδει το σημαντικό έργο Δυσφορία στον πολιτισμό.Διατυπώνει κάποιες θέσεις –κατά πολλούς πεσιμιστικές– για τα επιτεύγματα της επιστήμης και για τη σχέση του ανθρώπου με τον πολιτισμό που τον θεωρεί πηγή δυσφορίας. Γιατί; Η βασική του θέση είναι ότι το πολιτιστικό οικοδόμημα βασίζεται στην παραίτηση των ενορμήσεων, είτε υπό μορφή καταστολής είτε υπό μορφή απώθησης, γεγονός που έχει αποτέλεσμα τη μη ικανοποίηση. Η τελευταία, με τη σειρά της, διαδραματίζει ένα σημαντικό ρόλο, είναι η γενεσιουργός αιτία στην ολοένα και αυξανόμενη εχθρότητα μεταξύ των ανθρώπων – ρατσισμός και πόλεμοι καταμαρτυρούν τα παραπάνω. 

Πιο ειδικά, ο Φρόυντ θα προσυπογράψει τη θέση του Hobbes , σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος είναι ένας λύκος έτοιμος να κατασπαράξει το συνάνθρωπό του και η επιθετικότητά του απειλεί διαρκώς όλες τις πολιτισμένες κοινωνίες. Σε ό,τι δε αφορά το χριστιανικό ιδανικό της αγάπης προς τον πλησίον, ο Φρόυντ είναι ιδιαίτερα σκεπτικιστής : «Η εντολή “Αγάπα τον πλησίον σου όπως τον εαυτό σου” είναι η πιο δυνατή άμυνα ενάντια στην επιθετικότητα... Αυτή η εντολή δεν είναι εφαρμόσιμη, μια τόσο μεγάλη διόγκωση της αγάπης δεν μπορεί παρά να μειώνει την αξία της, χωρίς όμως να παραμερίζει τον κίνδυνο».Έτσι λοιπόν, ενώ ο Φρόυντ ξεκίνησε έχοντας το ιδανικό της επιστήμης ανά χείρας –το μαρτυρούν άλλωστε ακόμη και οι τίτλοι των βιβλίων του, όπως για παράδειγμα το γνωστό Σχεδίασμα για μια επιστημονική ψυχολογία–,προς το τέλος της ζωής του είναι ιδιαίτερα επιφυλακτικός σε ό,τι αφορά τα λεγόμενα επιστημονικά επιτεύγματα. Δε διστάζει μάλιστα, σε ένα γράμμα του προς τον Ferenczi , να αμφισβητήσει την ψυχιατρική επιστήμη και να θεωρήσει επικίνδυνη οποιαδήποτε προσχώρηση ή ενσωμάτωση της ψυχανάλυσης σ’ αυτήν. Εξάλλου, σ’ ένα άλλο γράμμα του προς τον πάστορα Pfister , το 1930, αναφέρει ότι αν αμφιβάλλει για το κατά πόσο η ανθρωπότητα είναι προορισμένη προς το ιδανικό της τελειότητας, σε ό,τι αφορά τις πολιτισμικές διαδρομές της, είναι διότι γι’ αυτόν η ενόρμηση του θανάτου αποτελεί μια αναπόφευκτη υπόθεση τόσο για λόγους βιολογικούς όσο και ψυχολογικούς.  

 

Το υποκείμενο στη σύγχρονη επιστήμη:  Λακάν – Φουκώ – Κανγκιλέμ  

 

Εκεί που ο Φρόυντ μιλούσε για δυσφορία στον πολιτισμό και τη  συναρτούσε τόσο με την ανθρώπινη επιθετικότητα όσο και με την ενόρμηση θανάτου και κατ’ επέκταση με τις επιπτώσεις της, όπως η «εξέλιξη της επιστήμης», ο Λακάν προσπάθησε να διασαφηνίσει αυτό το σημείο και να εξηγήσει σε τι συνίσταται αυτή η δυσφορία στη σύγχρονη κοινωνία. Αυτή η δυσφορία, σε ένα μεγάλο μέρος, είναι το αποτέλεσμα των συνεπειών της πρωτοκαθεδρίας του λόγου της επιστήμης. Αυτός ο λόγος απορρίπτει, διακλείει το υποκείμενο που ορίζεται από το αίτιον της επιθυμίας του και το ερώτημά του πάνω σ’ αυτήν. Αυτή είναι η βασική θέση του Λακάν, η οποία διατυπώθηκε και επεξεργάστηκε στο 17^ο Σεμινάριο, Το ανάποδο της Ψυχανάλυσης. Εντούτοις, η προβληματική που οδήγησε τον Λακάν στη διατύπωση αυτής της θέσης ξεκινάει από πολύ νωρίς. Θα προσπαθήσουμε να σκιαγραφήσουμε, εν μέρει, αυτή τη διαδρομή έχοντας ως άξονα αναφοράς δύο κείμενα του Λακάν από τα Γραπτά του, το πρώτο γραμμένο το 1965 με τον τίτλο «Η επιστήμη και η αλήθεια» και το δεύτερο γραμμένο το 1966 με τον τίτλο «Επιτέλους περί του ζητήματος του υποκειμένου».

Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι το ζήτημα της διάκλεισης του υποκειμένου από την επιστήμη δεν είχε αφυπνίσει μόνο τον Λακάν. Γνωρίζουμε ποια ήταν η περιρρέουσα ατμόσφαιρα περί αυτού του θέματος εκείνη την εποχή στη Γαλλία: την ίδια περίπου εποχή που είδαν το φως της δημοσιότητας τα δυο γραπτά του Λακάν, έχουν εκδοθεί ήδη στη Γαλλία δύο σημαντικά έργα – το ένα είναι η διδακτορική διατριβή του Φουκώ Γέννηση της κλινικής, το άλλο είναι το βιβλίο του γνωστού φιλόσοφου και επιστημολόγου Canguilhem (Κανγκιλέμ) Το νορμάλ και το παθολογικό.Πρόκειται για έργα στα οποία ο Λακάν αναφέρεται. Θεωρούμε σημαντικό να αναφερθούμε σ’ αυτά τα δύο έργα, διότι τόσο το ένα όσο και το άλλο πραγματεύονται -μεταξύ άλλων- την προβληματική του υποκειμένου στη  σύγχρονη επιστήμη και σε ένα βαθμό οι απόψεις τους εφάπτονται με την προβληματική του Λακάν περί της διάκλεισης του υποκειμένου από τη σύγχρονη επιστήμη. … 

…

  Η προβληματική του Λακάν

 

Ι) Περί του υποκειμένου στην ψυχανάλυση

  Ο όρος υποκείμενο, κομβικός του ψυχαναλυτικού λεξιλογίου, είναι παρών από πολύ νωρίς στις επεξεργασίες του Λακάν. Πώς ορίζεται αυτό το υποκείμενο; Από τις συμβολικές του συντεταγμένες και όχι από το φαντασιακό. Δεν πρόκειται λοιπόν ούτε για το απρόσωπο υποκείμενο, δηλαδή τον καθημερινό άνθρωπο, ούτε για το γραμματικό υποκείμενο μιας πρότασης που συνοδεύεται από το ρήμα και το αντικείμενό της, ούτε βεβαίως για το φιλοσοφικό υποκείμενο της νόησης ή του βιώματος ή άλλου τινός. Δεν πρόκειται ούτε για τον ασθενή που έρχεται να ζητήσει μια βοήθεια για τα προβλήματά του, ασθενής ο οποίος μέλλει να αποδειχτεί αν βρίσκεται σε μια θέση έλλειψης, διότι μόνο ο «ευνουχισμός είναι το κλειδί της αυστηρής σκοπιάς του υποκειμένου μέσα από τον οποίο γίνεται η έλευση του συμπτώματος […]», θα υπενθυμίσει ο Λακάν στο γραπτό του Επιτέλους περί του ζητήματος του υποκειμένου.

 Ο Λακάν λοιπόν διαφοροποιεί τη θέση του από μια σειρά ερμηνειών πάνω στον όρο υποκείμενο για να τού αναγνωρίσει, ως πρώτο χαρακτηριστικό γνώρισμα, την έλλειψη, τον ευνουχισμό που μέσα από αυτόν παράγεται το σύμπτωμα, ευνουχισμό τον οποίο τρεις σελίδες πιο πίσω θα ονομάσει το συμπλήρωμα του υποκειμένου. Συγχρόνως αναγνωρίζει μια μοναδικότητα στο υποκείμενο. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχουν τόσα υποκείμενα όσο ο πληθυσμός της γης, αυτοί που υπήρξαν και αυτοί που θα υπάρξουν στο μέλλον. Γνωρίζουμε ότι από τα αρχικά του κείμενα, όπως για παράδειγμα στο γραπτό Το στάδιο του καθρέπτη,ο Λακάν εισάγει μια διαφορά μεταξύ του εγώ και του υποκειμένου -το μεν εγώ ορίζεται από τις φαντασιακές συντεταγμένες και έχει μια λειτουργία αυταπάτης και παραγνώρισης, το δε υποκείμενο ορίζεται από τη συμβολική συνιστώσα, τον Άλλο, την Άλλη σκηνή, το φροϋδικό ασυνείδητο.

Ο όρος υποκείμενο στον Λακάν συνάπτεται με τη γλώσσα στο βαθμό που το υποκείμενο ως τέτοιο είναι κενό, στην ουσία είναι ένα ανοιχτό ερώτημα, είναι το ίδιο το ερώτημα που θέτει, «ποιος είμαι», «τι θέλω», το υποκείμενο μέλλει να πραγματωθεί, πρόκειται για μια διαδικασία πραγμάτωσης και έλευσης. Με αυτή τη λογική το υποκείμενο για την ψυχανάλυση είναι το υποκείμενο της επιθυμίας το οποίο μπορεί να υπάρξει με το τίμημα ενός ευνουχισμού που πρωταρχικά είναι ένας ευνουχισμός που επέρχεται επειδή ακριβώς μιλάει, επειδή ακριβώς είναι ένα ον που χρησιμοποιεί τη γλώσσα, και μιλώντας κάτι χάνει από την απόλαυσή του.

 

ΙΙ) Το υποκείμενο στην ψυχανάλυση είναι το υποκείμενο της επιστήμης

 

Ξέρουμε ότι η ψυχανάλυση γεννήθηκε μέσα από μια σειρά ερωτημάτων που αποτείναν οι υστερικές γυναίκες στο γιατρό τους και τα οποία έμεναν αναπάντητα. Έτσι,  η υστερική, άθελά της, συνετέλεσε με τη σειρά της στην αμφισβήτηση ως προς την εγκυρότητα του λόγου της επιστήμης –που εκείνη την εποχή εκπροσωπείτο από τον ιατρό– και άθελά της επέτρεψε την ανάδυση ενός Άλλου λόγου. Με άλλα λόγια, τη στιγμή που οι συνέπειες του επιστημονικού λόγου δημιουργούν, την υστερική ασθενή, και τη στιγμή που αυτή η υστερική τον αμφισβητεί φέρνοντάς τον σε αδιέξοδο, το ψυχαναλυτικό υποκείμενο αρχίζει να γεννιέται…

 

Ευρετήριο


________________________________________