κύριος (γ.: maitre - α.: master)

by Paolo Pellegrin

Στο έργο του κατά τη δεκαετία του 1950 ο Lacan αναφέρεται συχνά "στη διαλεκτική κυρίου και σκλάβου",την οποία εισάγει ο Hegel στη Φαινομενολογία του πνεύματος (1807).Όπως και σε όλες τις άλλες αναφορές του στο Ηegel,o Lacan οφείλει πολλά στην ανάγνωση του Hegel από τον Alexandre Kojeve,με την οποία ήρθε σε επαφή μέσα από την παρακολούθηση των διαλέξεων του Κojeve για τον Hegel τη δεκαετία του 1930 (βλ.Kojeve,1947).

Σύμφωνα με τον Kojeve, η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ κυρίου και σκλάβου αποτελεί το αναπόφευκτο προϊόν του γεγονότος ότι η ανθρώπινη ΕΠΙΘΥΜΙΑ είναι μία επιθυμία για αναγνώριση.Για να επιτύχει αυτή την αναγνώριση,το υποκείμενο πρέπει να επιβάλει την ιδέα που έχει για τον εαυτό του σε κάποιον άλλον.Εντούτοις,από τη στιγμή που αυτός ο άλλος επιθυμεί επίσης την αναγνώριση,πρέπει να κάνει και αυτός το ίδιο,και έτσι το υποκείμενο είναι υποχρεωμένο να εμπλακεί σε έναν αγώνα με τον άλλο.Αυτή η πάλη για αναγνώριση,για "καθαρό γόητρο"(Kojeve,947:7' βλ.Σ1,223) πρέπει να είναι ένας "αγώνας μέχρι θανάτου", αφού μόνο θέτοντας σε κίνδυνο τη ζωή του για χάρη της αναγνώρισης μπορεί κανείς να αποδείξει ότι ανήκει αληθινά στο ανθρώπινο είδος.Εντούτοις,η πάλη πρέπει τελικά να σταματήσει πριν σκοτωθεί κάποιος από τους συμμετέχοντες,αφού η αναγνώριση είναι δυνατόν να δοθεί μόνο από ένα ζωντανό ον.Έτσι ο αγώνας σταματά όταν ένας από τους δύο εγκαταλείπει την επιθυμμία του για αναγνώριση και παραδίνεται στον άλλο: ο κατατρωπομένος αναγνωρίζει τον νικητή ως τον "κύριο" του και γίνεται "σκλάβος" του.Στην πραγματικότητα,η ανθρώπινη κοινωνία καθίσταται δυνατή μόνο επειδή ορισμένα ανθρώπινα όντα δέχονται να είναι κλάβοι αντί να αγωνιστούν μέχρι θανάτου.Μια κοινότητα κυρίων θα ήταν αδύνατη.

Μετά την επίτευξη της νίκης,ο κύριος βάζει τον σκλάβο να δουλεύει για αυτόν.Ο σκλάβος δουλεύει μετασχηματίζοντας τη φύση έτσι ώστε να μπορεί ο κύριος να την καταναλώνει και να την απολαμβάνει.Εντούτοις,η νίκη δεν είναι τόσο απόλυτη όσο φαίνεται : η σχέση ανάμεσα στον κύριο και τον σκλάβο είναι σχέση διαλεκτική,επειδή οδηγεί στην άρνηση των θέσεών τους αντιστοίχως.Από τη μια μεριά,η αναγνώριση που επιτυγχάνεται από τον κύριο δεν είναι ικανοποιητική,επειδή εκείνος που του προσφέρει την αναγνώριση αυτή δεν είναι ένας άλλος κύριος αλλά ένας σκλάβος,που δεν ισοδυναμεί για τον κύριο παρά με ένα ζώο ή πράγμα. Έτσι "ο άνδρας που συμπεριφέρεται ως Κύριος δεν θα ικανοποιηθεί ποτέ"(Κojeve,1947:20). Από την άλλη μεριά,ο σκλάβος αποζημιώνεται μερικώς για την ήττα του από το γεγονός ότι,δουλεύοντας,αναβαθμίζει τον εαυτό του πάνω από το επίπεδο της φύσης μετασχηματίζοντάς την.Στη διαδικασία αλλαγής του κόσμου ο σκλάβος αλλάζει τον εαυτό του και καθίσταται δημιουργός του πεπρωμένου του,εν αντιθέσει προς τον κύριο ο οποίος αλλάζει μόνο μέσα από την δουλειά του σκλάβου.
Η ιστορική πρόοδος αποκαλύπτεται τώρα ως"παράγωγο του εργαζόμενου σκλάβου και όχι του πολεμοχαρούς Κυρίου"(Kojeve,1947:52).Tο προϊόν της διαλεκτικής αυτής είναι επομένως παράδοξο: ο κύριος καταλήγει σε ένα δυσάρεστο "υπαρξιακό αδιέξοδο",ενώ ο σκλάβος διατηρεί τη δυνατότητα επίτευξης αληθινής ικανοποίησης μέσω της "διαλεκτικής υπέρβασης" της σκλαβιάς του.

Ο Lacan αντλεί από τη διαλεκτική κυρίου και σκλάβου για να αρθρώσει μια ευρεία σειρά επισημάνσων.Για παράδειγμα ο αγώνας για καθαρό γόητρο δείχνει τη διυποκειμενική φύση της επιθυμίας,στην οποία εκείνο που έχει σημασία είναι η αναγνώριση της επιθυμίας από κάποιον άλλο.Ο αγώνας μέχρι θανάτου αποδεικνύει επίσης την ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑ που είναι εγγενής στη δυαδική σχέση ανάμεσα στό εγώ και τον όμοιο (Ε,142). Επιπλέον,ο σκλάβος,που,παραιτούμενος,"αναμένει τον θάνατο του κυρίου" (Ε,99), προσφέρει μια καλή αναλογία για την κατανόηση του ψυχαναγκαστικού νευρωτικού,ο οποίος χαρακτηρίζεται από αναποφασιστικότητα και αναβλητικότητα (βλ.Σ1,286).

Ο Lacan αναφέρεται και πάλι στη διαλεκτική κυρίου και σκλάβου μέσα από την ανάλυση εκείνου που ονομάζει ΛΟΓΟ του κυρίου.Στη διατύπωση του λόγου αυτού,ο κύριος είναι το κύριο σημαίνον (S1) που θέτει τον σκλάβο (S2) σε δουλειά για την παραγωγή ενός πλεονάσματος (α) το οποίο μπορεί να ιδιοποιηθεί για τον εαυτό του.Το κύριο σημαίνον είναι εκείνο που αντιπροσωπεύει ένα υποκείμενο για όλα τα υπόλοιπα σημαίνοντα.Ο λόγος του κυρίου είναι επομένως μια προσπάθεια ολοποίησης(πράγμα που εξηγεί γιατί ο Lacan συνδέει το λόγο του κυρίου με τη φιλοσοφία και την οντολογία,παίζοντας με την ομοηχία ανάμεσα στις λέξεις maitre και m etre,Σ20,33).Ωστόσο,η προσπάθεια αυτή αποτυγχάνει πάντοτε επειδή το κύριο σημαίνον δεν είναι ποτέ σε θέση να αντιπροσωπεύσει πλήρως το υποκείμενο: πάντοτε υπάρχει ένα πλεόνασμα που ξεφεύγει από την αντιπροσώπευση.

Εισαγωγικό λεξικό της Λακανικής Ψυχανάλυσης 

Dylan Evans
μτφ.Γιάννης Σταυρακάκης
σελ.165
ελληνικά γράμματα

 επιμέλεια-δημοσίευση CaRiNa

________________