ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΑ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

Ο Ορέστης κυνηγημένος από τις Ερινύες, John Singer Sargent, 1921
orestes pursued by the furies 1921

ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΑ ΤΡΑΓΩΔΙΑ

Ο άνθρωπος νομίζει πως μπορεί να ξεγελάσει τους Θεούς του. Στην πραγματικότητα αυτή του η προσπάθεια να τους κοροϊδέψει, να τους αποφύγει, με λίγα λόγια να επαναστατήσει απέναντί τους, στο τέλος γίνεται δίκοπο μαχαίρι. Οι αρχαίοι ήρωες είναι στασιαστές ενάντια στο Θείο. Ο στασιαστικός χαρακτήρας αναδύεται από τη μανία με την οποία τα πρόσωπα των τραγωδιών αγωνίζονται ενάντια στην επιβεβλημένη από τους Θεούς κοσμική τάξη. Στις τελετές εκείνες μέσα στις οποίες πλάστηκε το αρχαίο δράμα, θυσίαζαν ένα τράγο. Τιμωρούσαν τον εαυτό τους που στασίαζαν, ένιωθαν ένοχοι και προσπαθούσαν να φανούν υπάκουοι και ευσεβείς, σκοτώνοντας ένα πλάσμα που προφανώς ήταν μια συλλογική προβολή τους. Η αρχαία ελληνική τραγωδία γεννήθηκε από την ενοχή των υποκειμένων. Την ίδια στιγμή όμως, σαν σκανταλιάρικα παιδιά, στους χορούς τους και στις ιστορίες τους επαναλάμβαναν την επανάστασή τους.

Από την άλλη στο περίφημο Γιομ Κιπούρ, την εβραϊκή γιορτή εξιλέωσης των αμαρτιών, απέβαλλαν από την κοινωνία τους έναν τράγο – τον γνωστό αποδιοπομπαίο τράγο και τον έστελναν να περιφέρεται «μολυσμένος»  στην ερημιά. Hircus (τράγος) Sacer κατά το γνωστό Homo Sacer, για να μιλήσουμε με αγκαμπενικούς όρους. Δεν τον θανάτωναν, τον εξόριζαν. Άφηναν το «μιαρό» αποτύπωμά τους σε κοινή θέα ώστε να το βλέπουν, να τους θυμίζει την ενοχή τους. Σε αντίθεση, η ενοχή των αρχαίων Ελλήνων ήταν τόσο μεγάλη που δεν μπορούσαν να αφήσουν ζωντανό το Πράγμα που την αντιπροσώπευε. Στην ψυχανάλυση κεντρικό ρόλο στη δομή της Επιθυμίας διαδραματίζει ακριβώς αυτή η έννοια του Πράγματος (Das Ding), το άπιαστο και κενό από κάθε έννοια αντικείμενο της επιθυμίας. Πάντα το Πράγμα θα διαφεύγει των δυνατοτήτων της γλώσσας και της φαντασίας, είναι αυτό το κάτι που βρίσκεται πέρα από τα όρια της αντίληψής μας. Μέσα στις πολιτισμικές συνδηλώσεις βέβαια μπορεί να λάβει διάφορες απεικονίσεις, όπως π.χ τη μητέρα. Μπράβο, Οιδίποδα, «κέρδισες» τη μητέρα σου! Γιατί τότε είσαι δυστυχισμένος; Γιατί πλάκωσε την πόλη σου λοιμός; Δεν μπορεί να ζήλεψαν οι Θεοί που εκπλήρωσες την αιμομικτική σου επιθυμία, οι ίδιοι Θεοί που ήταν παντρεμένοι μεταξύ τους, όντας αδέρφια, ξαδέρφια κτλ. Και όμως! Η μόνη αιμομικτική πράξη που δεν αναπαράχθηκε ήταν αυτή της μητέρας με τον γιο. Μια απαγόρευση ανώτερη και από τους Θεούς. Η μόνη περίπτωση που υπήρξε τέτοια επαφή, ήταν όταν η Γαία γέννησε τον Ουρανό και αυτός την τεκνοποίησε (αν και εξαιτίας της έλλειψης του πατέρα δεν αναπαράγεται η γνωστή τριάδα  του πατέρα, της μητέρας και του παιδιού). Η συνέχεια γνωστή. Ο Κρόνος, ένας από τους γιους τους, ευνούχισε τον πατέρα του.

Η τραγική ενοχή

Ο Οιδίποδας δηλαδή τιμωρήθηκε ώστε να μην προλάβει να ευνουχίσει τους Θεούς; Ο τράγος των τελετών θανατώθηκε σαν τιμωρία επειδή οι ίδιοι οι πρόγονοι των αρχαίων Ελλήνων απέκτησαν αυτό που δεν έπρεπε να αποκτήσουν και ύστερα από τόσες γενεές ακόμα αυτομαστιγώνονται και αυτοτιμωρούνται; Σκοτώνουν τον φροϋδικό «τοτεμικό» πατέρα; Μπορεί, αλλά τότε ο Οιδίποδας γιατί δεν βρήκε κάποιον άγριο θάνατο σε κάποια τελετή, αλλά πέθανε μολυσμένος και ταυτόχρονα ιερός, ήρεμα και απλά κάπου στην Αθήνα; Αυτό θυμίζει περισσότερο την τελετή του Γιομ Κιπούρ, παρά τις «βάρβαρες» τελετές της αρχαίας Ελλάδας. Hircus Sacer /Oedipus Sacer. Πως γίνεται ο Οιδίποδας, ο στασιαστής που ανέτρεψε το ταμπού της αιμομιξίας, ο «απόβλητος» Οιδίποδας, να βρίσκει έναν γαλήνιο θάνατο που όπως λέει και ο αγγελιαφόρος στον Οιδίποδα επί Κολωνώ: «έφυγε άντρας χωρίς να αναστενάζει και χωρίς απ’ αρρώστιες να είναι βασανισμένος, μα παραπάνω απ’ όλους ήταν θαυμαστός»;

Ο ήσυχος θάνατος δεν ταιριάζει στους Οιδίποδες αυτού του κόσμου. Θα έπρεπε να πεθαίνουν οργιαστικούς και αποκαλυπτικούς θανάτους μέσα σε δίνες άγριας και πρωτόγονης ευχαρίστησης. Αντιθέτως, αν και γνώρισε το ύψιστο αγαθό, που ήταν ταυτόχρονα το απαγορευμένο αγαθό, οι γνωστοί για τον φθόνο τους Ολύμπιοι Θεοί δεν τον σκοτώσανε μέσα σε μια έκρηξη οργής. Περισσότερο τον αφήσανε να πεθάνει από οίκτο. Ίσως είδανε πως το Πράγμα που απέκτησε ο Οιδίποδας, στην ουσία είναι κενό, άδειο. Δεν έκρυβε κάποια «μυστική ουσία», δεν βρήκε πρόσβαση σε μια ηδονή επέκεινα των ηδονών του ταπεινού μας κόσμου.  Έτσι ο άνθρωπος ο οποίος εκπλήρωσε την «απαγορευμένη επιθυμία», δεν έγινε Θεός, δεν έγινε υπεράνθρωπος, δεν έγινε πιο ευτυχισμένος. Δεν έγινε τίποτα. Η «απόκτηση» του Πράγματος δεν οδηγεί πουθενά. Ο Οιδίποδας έγινε το ζωντανό παράδειγμα της αποτυχίας, πλησίασε τόσο πολύ στο ενοχικό όνειρο των ανθρώπων, το άγγιξε και το γεύτηκε και τελικά άδειασε και ο ίδιος όταν ανακάλυψε πως η ευτυχία βρίσκεται όσο πιο μακριά γίνεται από τον απαγορευμένο πόθο.

Ο Οιδίποδας λοιπόν είναι ένοχος. Όχι όμως επειδή εκπλήρωσε κάποιου είδους συλλογική φαντασιακή ονείρωξη, αλλά επειδή απέδειξε πόσο μάταιη είναι αυτή. Το περίφημο σύμπλεγμα του Οιδίποδα δεν αφορά την επιθυμία για τη μητέρα, αλλά την αίγλη του απαγορευμένου. Κάτι θα απαγορεύεται παντού και πάντοτε και θα είμαστε εσαεί αποχωρισμένοι από αυτό που μας απαγορεύεται και αυτός είναι ένας Ρουβίκωνας που δεν γίνεται να τον περάσουμε. Δεν υπάρχει κάτι το τραγικό στο ότι είμαστε για πάντα αποχωρισμένοι από το αντικείμενο της επιθυμίας. Τραγικός είναι ο αγώνας μας παρά ταύτα να το αποκτήσουμε, να γίνουμε Οιδίποδες.

Σύγκρουση Ορμών

 

Οι Ερινύες μπροστά στις Πύλες της Κόλασης,
από την Κόλαση του Δάντη.
Χαρακτικό του Γάλλου Gustave Dore, του 1861.

 
Ο κάθε τραγικός ήρωας είναι διχασμένος. Μέσα του χάσκει ένα σχίσμα ανάμεσα σε δυο διαφορετικές αξίες. Στο σύνολο των τραγωδιών τίθεται αργά ή γρήγορα ένα δίλημμα, μια απόφαση που πρέπει να πάρουν, πράγμα το οποίο τους ωθεί στον «τόπο της μεγάλης Άρνησης», αντίθετα με ό,τι θα υποστήριζε ο Φουκώ. Η Αντιγόνη και ο Κρέοντας. Θα ταφεί ή όχι ο Αίας; Θα σκοτώσει ή όχι η Μήδεια τα παιδιά της; Να θυσιάσουμε ή όχι την Ιφιγένεια; Και από την πλευρά των Θεών (οι Θεοί των αρχαίων Ελλήνων είναι εξίσου τραγικοί), θα τη σώσουμε ή όχι; Θα αθωώσουμε τον Ηρακλή και τον Ορέστη; Και ο κατάλογος μπορεί να συνεχιστεί. Το τραγικό υποκείμενο είναι αποτέλεσμα μιας έκρηξης ανάλογης του Bing Bang. Όλες του οι μοριακές επιθυμίες, η μαύρη τρύπα στο κέντρο της ύπαρξής του, η διαστολή της υποκειμενικότητάς του, ακόμα και η σκοτεινή ύλη που «κολλάει» τους μυριάδες γαλαξίες του ψυχισμού του, είναι αποτέλεσμα της αρχέγονης σύγκρουσης ανάμεσα σε δυο θεμελιακά σωματίδια. Μια εναντιοδρομία δυο «θετικών» αξιών μέσα από τους ίδιους τους φορείς τους. Και οι δυο αυτές αξίες είναι υψηλές (βλέπε το παράδειγμα της Αντιγόνης) και ακριβώς αυτή η σύγκρουση και η αναγκαστική επιλογή της μιας είναι που κάνει το υποκείμενο τραγικό.

Εάν δεν γίνει φανερή αυτή η εσωτερική σύγκρουση, τότε ένα πρόσωπο δεν είναι τραγικό. Είναι γνωστή η διάκριση ανάμεσα στην ορμή της ζωής και στην ορμή του θανάτου, μια φροϋδική ανακάλυψη που την ακολούθησε και η λακανική ψυχανάλυση. Αυτές οι δυο ορμές που στροβιλίζονται ένθεν του υποκειμένου αντιστοιχούν στις δυο «θετικές» αξίες που έρχονται αντιμέτωπες και στον τραγικό ήρωα. Η δύναμη της ζωής και του θανάτου, της ενότητας και της καταστροφής. Σε πόσες τραγωδίες δεν έχει αναπαραχθεί το ίδιο μοτίβο στον πυρήνα της πλοκής; Ο δυϊσμός αυτός των ορμών έχει γίνει αντικείμενο παρεξήγησης, καθώς η μια δεν υπάρχει αυτονομημένη από την άλλη. Υπάρχει μια ορμή της ζωής η οποία ενέχει εγγενώς της αρνητικότητά της. Κάθε ορμή είναι ταυτόχρονα ορμής της ζωής και οιονεί ορμή του θανάτου. Η ορμή του θανάτου δεν σημαίνει  πως είναι μια αρνητική ορμή per se, καθώς δεν στοχεύει πάντα στο φυσικό τέλος, αλλά στην «καταστροφή» του αντικειμένου της επιθυμίας, διατηρώντας έτσι την επιθυμία και συντηρώντας την θεμελιακή για το υποκείμενο έλλειψη.

Ο Hume, υποστήριζε πως στοιχείο της τραγωδίας είναι ο τρόπος με τον οποίο τα ανοίκεια αισθήματα που προκαλούνται από τη θέαση ενός γεγονότος κινητοποιούν εσωτερικές δυνάμεις που στο τέλος ανατρέπουν και μαλακώνουν τη θλίψη, προκαλώντας ευχαρίστηση. Περίπου το παιχνίδι ορμής της ζωής και ορμής του θανάτου. Σε μια από τις τρομερές τραγωδίες, στην Εκάβη του Σοφοκλή, όση αποστροφή και αν νιώθουμε για τις πράξεις της Εκάβης, άλλη τόση ευχαρίστηση αποκομίζουμε.

Ανάμεσα σε αυτές τις δυο ορμές, στο σταυροδρόμι των αντικρουόμενων αξιών, η θέση του τραγικού υποκειμένου είναι ρευστή . Σε αυτό το σημείο μηδέν, η ελευθερία γίνεται μάλλον ιδέα και συναίσθημα (affect) παρά μια πραγματική κατάσταση. Τόσο η ψυχανάλυση και η τραγωδία μας μαθαίνουν ένα πράγμα. Μπορεί να είμαστε ένοχοι, μπορεί να επιθυμούμε κάτι το άπιαστο (αφού δεν υπάρχει), μπορεί ο ψυχισμός μας να είναι ένα πεδίο μάχης, μπορεί ακόμα και να μην ελευθερωθούμε ποτέ από τις συγκρούσεις μας. Αλλά μπορούμε να είμαστε υπεύθυνοι απέναντι στις επιλογές μας και αυτός είναι ο δρόμος που οφείλει να ακολουθήσει το υποκείμενο. Ακόμα και αν το πληρώσουμε αυτό, όπως τόσοι και τόσοι τραγικοί ήρωες.

Ηλίας Μπιστολάς, Υπ. Διδάκτωρ Πολιτικής Επιστήμης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.

πηγή : bookstand.gr

__