Αφροδίτη για πάντα: μια ψυχαναλυτική ματιά στο άγαλμα της Αφροδίτης της Μήλου

Αφροδίτη για πάντα: μια ψυχαναλυτική ματιά
στο άγαλμα της Αφροδίτης της Μήλου 

1ο Μέρος




Από το Σάββα Μπακιρτζόγλου, ψυχολόγο -ψυχαναλυτή * 

Το ερώτημα που μας απασχολεί είναι το εξής: ποιό είναι αυτό το στοιχείο που κάνει την Αφροδίτη της Μήλου να επιβιώνει μέσα στον χρόνο, ν’αντέχει διαχρονικά στη δοκιμασία τόσων ετερόκλητων αναπαραστάσεων μέσα σε  τόσο ποικίλες ιστορικές και πολιτιστικές στιγμές;  Η Αφροδίτη προκάλεσε πάμπολες συζητήσεις. Στο άγαλμα λείπουν τα χέρια ώστε να μη μπορούμε να ξέρουμε τι έκανε τη συγκεκριμένη στιγμή. Η πιθανή χρονολογία δημιουργίας του αγάλματος, η ταυτότητα του γλύπτη και η αρχική μορφή του γλυπτού ξεσήκωσαν κατά τον 19ο αιώνα έντονες διαμάχες. Βρέθηκε στις 8 Απριλίου 1820 καθώς ο Έλληνας χωρικός Γεώργιος Κεντρώτας έσκαβε το χωράφι του σε ορεινή περιοχή της Μήλου κοντά στο θέατρο της αρχαίας πόλης. 

Το έργο τέχνης ενεπλάκει σε διαδικασίες αρπαγών οι οποίες εξυπηρετούσαν αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα αυτοκρατορικών φιλοδοξιών πρωτίστως μεταξύ τούρκων και γάλλων κατακτητών.  Μολονότι η Ελλάδα βρισκόταν ακόμα υπό τον ζυγό των τούρκων πρώτος έμαθε για το γλυπτό ένας  δόκιμος του γαλλικού ναυτικού το οποίο ήταν αγκυροβολημένο στο λιμάνι της Μήλου (το νησί  είχε τότε και γάλλο προξενικό υπάλληλο). Οι γάλλοι ήθελαν ν’αποκτήσουν το άγαλμα για να δοξάσουν την πατρίδα τους. Γάλλοι και τούρκοι έδωσαν σκληρή μάχη και τελικά το γαλλικό πλήρωμα του αγκυροβολημένου πλοίου στο λιμάνι της Μήλου κατόρθωσε να πάρει την Αφροδίτη δια της βίας, μετά από  μακελειό. Πράγματι, ενώ οι Τούρκοι ετοιμάζονταν να φορτώσουν το άγαλμα σε δικό τους πλοίο, αποβιβάστηκε ένα γαλλικό πλήρωμα αποτελούμενο από 50 άντρες οι οποίοι οπλισμένοι με στειλιάρια και σπαθιά ρίχτηκαν στον αρπακτικό αντίπαλο. Οι Τούρκοι προσπάθησαν να ξεφύγουν σέρνοντας την Αφροδίτη πάνω στα βράχια με σχοινιά αλλά νικήθηκαν από τους γάλλους. Δε μπορούμε να είμαστε σίγουροι για τις καταστροφές που έπαθε το γλυπτό και από ποιούς προήλθαν. Πότε;  Πριν; Στη διάρκεια ή μετά τις φασαρίες; Το άγαλμα έγινε πράγματι αντικείμενο βίαιης μεταχείρισης αμέσως μετά την ανακάλυψη του; Κατά μερικές μαρτυρίες σε ότι  αφορά την κατάσταση της Αφροδίτης πριν εγκαταλείψει τη Μήλο, εκείνη κρατούσε στο αριστερό της χέρι ένα μήλο. Έσπασε λοιπόν αυτό κατά τη διάρκεια της συμπλοκής; Το γεγονός είναι ότι η Αφροδίτη έφτασε στο Παρίσι με έντονα σημάδια σχετικά προσφάτων κακώσεων. Επρόκειτο για τραντάγματα και ατυχήματα κατά τις μετακινήσεις με αποτέλεσμα να επισυμβούν κακώσεις στο στήθος της και την πτυχολογία της. Όπως πολλά ελληνικά αγάλματα η Αφροδίτη αποτελείται από διαφορετικά συνδεδεμένα μεταξύ τους κομμάτια: το άνω και κάτω μέρος του κορμού, ο αριστερός βραχίονας, το αριστερό πόδι και ένα κομμάτι του δεξιού γοφού είχαν κατασκευαστεί ξεχωριστά και μετά ενώθηκαν.

Μόλις η Αφροδίτη έφτασε στο Παρίσι, μετά από καθυστέρηση στο λιμάνι της Μασσαλίας, έγινε το επίκεντρο της τεράστιας προσοχής εξεχόντων σοφών, συγγραφέων και καλλιτεχνών. Στο βάθρο του αγάλματος υπήρχε επιγραφή με το όνομα «Αγήσανδρος» ο φερόμενος ως ο γλύπτης του έργου τέχνης. Κατά τον Furtwangler (Adolf Furtwangler 1853-1907, διάσημος γερμανός αρχαιολόγος και ιστορικός τέχνης)  θα μπορούσε να είχε κατασκευαστεί οποτεδήποτε μεταξύ του 20 π.Χ. και της χριστιανικής εποχής. Είναι πλουσιότατη η φιλολογία σχετικά με το αν η επιγραφή ανήκε στο άγαλμα ή όχι. Σύμφωνα με ορισμένες πραγματείες το άγαλμα ήταν γνήσιο έργο του Πραξιτέλη.  Κατά τον Quatre-Mere de Quincey (γραμματέας της Βασιλικής Ακαδημίας των Καλών Τεχνών στη Γαλλίας του 19ουαιώνα) είναι ένα έργο που μας προσφέρει, εκτός από την τελειότερη απομίμηση της γυναικείας φύσης, τις ύψιστες φόρμες, το πιο τέλειο μείγμα αλήθειας και μεγαλόπρεπου ύφους, χάρης και ευγένειας που πρέπει να βγήκε από το εργαστήριο ή τη σχολή του Πραξιτέλη.

Γενικά ένα τεράστιο ζήτημα αποτέλεσε η χρονολόγηση του αγάλματος. Κάποιοι το τοποθέτησαν σε εποχή προγενέστερη του Πραξιτέλη ή μεταξύ του Φειδία και του Πραξιτέλη. Μήπως ήταν της σχολής του Λυσίππου (επειδή είχε κυματιστές φόρμες) ή  αποτελούσε αυθεντικό έργο του Σκόπα; Μήπως, ήταν δημιούργημα του γλύπτη που έφτιαξε τον Λαοκόωντα τον 2ομ.Χ. αιώνα ή το οφείλουμε στην εποχή του «χαριτωμένου εκλεκτισμού» κατά την οποία έγιναν έργα όπως ο «Απόλλων» του Belvedere ή ο «Πολεμιστής» των Borghese;  Κατ’ άλλους αυτό το άγαλμα θα αποτελούσε αρχικά μέρος μιας ομάδας (συμπλέγματος) γλυπτών με τον Άρη το θεό του πολέμου και θα είχε επισκευαστεί κατά την αρχαιότητα. Είναι πολλοί αυτοί που το είδαν  σαν μέρος ενός συνόλου. Σήμερα πάντως θεωρείται πως αν ένα γλυπτό είναι φτιαγμένο από διαφορετικά κομμάτια αυτό αποτελεί ένδειξη ότι είναι ελληνικό πρωτότυπο και όχι ρωμαϊκό αντίγραφο. Σύμφωνα με τον Quatre-Mere de Quincey το άγαλμα δεν έπρεπε ν’αποκατασταθεί ποτέ αλλά να μείνει για πάντα ακρωτηριασμένο όπως βρέθηκε.

Το γλυπτό τελικά αποκαλύφθηκε την 1η Μαρτίου του 1821 στο βασιλιά της Γαλλίας Λουδοβίκο τον ΙΗ΄ και δημιούργησε τεράστιο σάλο. Η Αφροδίτη αποτέλεσε το μήλον της έριδος του δυτικού κόσμου. Ο βασιλιάς της Βαυαρίας, επίσης, τη διεκδίκησε με μεγάλη αισιοδοξία, καθώς είχε πρόσφατα αγοράσει ένα αμφιθέατρο στη Μήλο και υποστήριζε ότι η Αφροδίτη είχε βρεθεί στην ιδιοκτησία του. Θα μπορούσαν να γραφτούν τόμοι ολόκληροι  για τη επίδραση που άσκησε η Αφροδίτη της Μήλου στην τέχνη, τη λογοτεχνία και την αισθητική. Στο πέρασμα του χρόνου το άγαλμα επιβίωσε μέσα από τις ριζικές αλλαγές γούστου οι οποίες διέτρεξαν την τέχνη και υπερέβη τυχόν εθνικούς σωβινισμούς. Γοήτευσε όχι μόνο τα παρηκμασμένα και εξαντλημένα υπολείμματα του κλασικισμού αλλά επίσης διαδοχικές γενιές ρομαντισμού. Πλάνεψε τους Chateaubriand, Lamartine, V.Hugo, Saint-Victor. Οι Gautier και Alfred de Musset  της έγραψαν ποιήματα. Ο Heine την ανακήρυξε «Παρθένο της Ομορφιάς». Ο Freud πήγε στο Παρίσι το 1885, είδε την Αφροδίτη (Λούβρο) και έγραψε (κάπως ψυχρά), μεταξύ άλλων, ότι αυτά τα πράγματα έχουν περισσότερο ιστορική παρά αισθητική αξία. Φαίνεται ότι ο Freud  υπερεκτίμησε τη σχέση πατέρας/γιος και υποτίμησε τη σχέση του παιδιού με τη μητέρα, κάτι που αντανακλάται ίσως τόσο στην γνωστή μονομανία του για την ανάλυση του «Μωυσή» του Michelangelo όσο και  στην αδιαφορία του για τις αισθητικές πλευρές της Αφροδίτης.

Από καλλιτεχνικής πλευράς το άγαλμα είναι γεμάτο αντιθέσεις: ο νατουραλισμός σε αντίθεση με τον ιδεαλισμό, ο δυναμισμός  με την τυπική στάση, ο κατακερματισμός   με την μορφική τελειότητα. Αυτό που αξίζει να υπερτονιστεί είναι οι επιθυμίες (απόπειρες) επανόρθωσης και αποκατάστασης της φόρμας του αγάλματος οι οποίες εκδηλώθηκαν μέσα από ποικιλόμορφους τρόπους προσέγγισης από τη στιγμή της άφιξης του αγάλματος στο Παρίσι μέχρι και την δεκαετία του 1890. Η έκφραση αυτού του φαινομένου παρουσιάστηκε όχι μόνο στα σοβαρά έντυπα αλλά και στα λαϊκά περιοδικά και μυθιστορήματα: «Της αφρογέννητης Θεάς με τα κομμένα χέρια, τα χέρια σου αν έδινες θα γινόταν ακέρια»… Στη Γαλλία το φαινόμενο έγινε εθνική μονομανία. Προέκυψαν θεωρητικές  απόπειρες  αποκαταστάσεων επί χάρτου που περιορίζονταν σε απλή περιγραφή ή συνοδεύονταν από σκίτσα. Δεν έλλειπαν και οι γύψινες (αποκαταστημένες) αναπαραστάσεις.  Έτσι προέκυψε πληθώρα αμφιβολιών, διχογνωμιών και υποθέσεων για το τι ακριβώς απεικόνιζε το άγαλμα. Κυκλοφόρησαν  φήμες, διαψεύσεις, εξομολογήσεις για τη μάχη της παραλίας (στη Μήλο): έγινε αυτή ή δεν έγινε; Αν πράγματι είχε γίνει τότε τι καταστροφές είχε επιφέρει στο άγαλμα; Διαρρέεται ότι το άγαλμα θα είχε είχε βρεθεί ανέπαφο και στην συνέχεια θα το είχαν ακρωτηριάσει οικειοθελώς… Πρόκειται  για μια φήμη επίμονη μολονότι δεν υπήρξε καμιά απόδειξη για αυτό και έτσι οι επιστήμονες την απέρριψαν. Μια σοβαρή άποψη με επιστημονικά ερείσματα ήταν αυτή του Furtwangler το 1893: υποστήριξε ότι το αριστερό χέρι που κρατούσε το μήλο ήταν πρωτότυπο. Το αριστερό της χέρι στηριζόταν σ’ έναν κίονα ενώ το δεξί της συγκρατούσε το ρούχο πάνω από γόνατο της. Ο Furtwangler πίστευε ότι η Αφροδίτη στεκόταν αρχικά στην κόγχη όπου είχε βρεθεί  και το γλυπτό αποτελούσε μέρος της διακόσμησης του κοντινού γυμναστηρίου. Κατ’ αυτόν η Αφροδίτη είναι δημιούργημα μιας κλασσικής αναβίωσης του τέλους του 2ου μΧ. αιώνα. Το μήλο θα συμβόλιζε τη Μήλο γιατί το σχήμα του νησιού μοιάζει κάπως με οπώρα.

Ενώ αυτός ο οργασμός ενασχόλησης και σεναρίων αποκατάστασης του αγάλματος κόπασε κατά το τέλος του 19ου αιώνα,  εντούτοις η Αφροδίτη ξαναζωντάνεψε με εικασίες επί της μορφής της ακόμα πιο αξιοσημείωτες από τις «κλασσικορομαντικές» ακρότητες του 19ου αιώνα. Η Αφροδίτη έκανε εύκολα και φυσιολογικά το πέρασμα της σε μια καινούργια παράδοση. Το γλυπτό της Μήλου μοιάζει να έχει την ικανότητα  της αέναης προσαρμογής στις καινούργιες φόρμες και εξακολουθεί ν’αναδύεται ως ένα από τα διαχρονικότερα σήματα κατατεθέντα της τέχνης. Έτσι στον 20ο–21ο αιώνα μάταια θα ψάχναμε για ποιήματα, ρομαντικές εξάρσεις και τυχόν αναπαραστάσεις της Αφροδίτης. Δεν θα βρούμε τυχόν γονυπετείς μπροστά της ν’απαγγέλουν  Όμηρο και να τραγουδούν « Η Αφροδίτη μου, η θεά μου, η καλλονή και το έπαθλό μου» όπως ο Marcellus, διοικητής του πλοίου “L’Estaffette” και του πληρώματος  που έφτασαν στη Μήλο για να διεκδικήσουν την Αφροδίτη. Θα βρούμε όμως σήμερα την Αφροδίτη  σε  αφίσες, ακόμα και διαφημιστικό υλικό π.χ. σε άφθονες εικόνες και απειράριθμα έντυπα προώθησης προϊόντων  τα οποία την απεικονίζουν όπως τα καλλυντικά Biotherm κ.λ.π.  Η Αφροδίτη έχει κρατήσει τη θέση της στη λαϊκή εικονογραφία σαν διαχρονικό οικουμενικό σύμβολο της  ομορφιάς (ars lunga vita brevis). Η παράδοση των Καλών Τεχνών και οι δραστηριότητες της φιλολογίας και της κριτικής της τέχνης περιορίζονταν ανέκαθεν  στα δεδομένα των (στενών) ιστορικών τους πλαισίων. Η Αφροδίτη όμως τους ξέφευγε και περνούσε πάντα μέσα στην εκάστοτε καινούργια (σύγχρονη) αναπτυσσόμενη παράδοση. Έτσι, παρά την ενεστώσα σχετική αδιαφορία των ζωγράφων γλυπτών και κριτικών γι’ αυτήν, ακόμα  και σήμερα η θέση  της  φαίνεται πιο ασφαλής από ποτέ. Η Αφροδίτη στέκεται επί των ημερών μας  μοναχική σε μια αίθουσα στο τμήμα Ελληνικών και Ρωμαϊκών Αρχαιοτήτων του Λούβρου. Το δάπεδο του μουσείου φθείρεται δυσανάλογα μπροστά της χρόνο με τον χρόνο ενώ την ίδια στιγμή  εκατομμύρια γύψινων αγαλματατίδιών  της  στολίζουν ακόμα σαλόνια και τζαμαρίες σ’ όλον τον κόσμο!

Ας σημειωθεί ότι ο Furtwangler όταν στοιχειοθέτησε την κατ’αυτόν «σωστή αναπαράσταση» του αγάλματος άφηνε να εννοηθεί ότι, τελικά, η εξαφάνιση των χεριών δεν ήταν και μεγάλη απώλεια. Ήταν σα να υποστήριζε ότι το «μέρος» ήταν καλύτερο από το όλο. Μήπως ήταν ακριβώς λόγω αυτής ακριβώς της ιδιαίτερης και ακρωτηριασμένης φυσικής κατάστασης του αγάλματος της Αφροδίτης που επιχειρήθηκε να της  αποδοθούν παγκοσμίως τόσα πολλά νοήματα και έγιναν τόσες πολλές υποθέσεις ως προς την αρχική φόρμα του γλυπτού;

*Aπόσπασμα από τις σημειώσεις του βιωματικού σεμιναρίου «Τέχνη και Ψυχανάλυση»,   Eκπαιδευτικό Πρόγραμμα «ΕΠΕΚΕΙΝΑ».


Βιβλιογραφία:
Ελληνική-Μεταφρασμένη
Evans D.: «Εισαγωγικό Λεξικό της Λακανικής ψυχανάλυσης», Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2005.
Freud S. : «Το παραλήρημα και τα όνειρα στην «Γκραντίβα» Άγρα , Αθήνα 1994.
Freud S. « Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας», Επίκουρος, Αθήνα 2005
Freud S. « Ψυχανάλυση και λογοτεχνία», Επίκουρος, Αθήνα 1994
Fuller P. : «Τέχνη και ψυχανάλυση» Νεφέλη, Αθήνα 1988.
Θεοδωρόπουλος Τ. : «Το αριστερό χέρι της Αφροδίτης» Ωκεανίδα, Αθήνα 2007.
Κlein M. « Φθόνος και ευγνωμοσύνη και άλλα κείμενα», Μεταίχμιο, 2009
Παπαδόπουλος Ν: «Λεξικό της ψυχολογίας», Σύγχρονη Εκδοτική , Αθήνα 2005.
Χαρτοκόλλης Π.: «Εισαγωγή στην Ψυχιατρική», Θεμέλιο, Αθήνα 1991 .
Ξενόγλωσση 
Chemana R. Vandermersch B.: «Dictionnaire de la Psychanalyse», Larousse, Paris 1995 .
Ravaisson M.F., «La Venus de Milo», Paris 1871
Fenichel Ο.: «The Psychoanalytic theory of Neurosis», Rutledge and Kegan Paul, London 1982 .
Fairbairn D. Ronald W., “Psychoanalytic studies of the personality” Routledge, New York 1986.

πηγή: Ψυχο-γραφήματα

__