ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΜΑΚΡΗΣ
Andre Breton - Ανδρέας Εµπειρίκος.
Αποκρυφισµός και Ψυχανάλυση.
Δύο πόλοι αντίθετοι στον κόσµο του υπερρεαλισµού
Ι. Andre Breton και η «αποκρυφοποίηση» του υπερρεαλισµού
]e pense qu'il Υ aurait tout lnteret a ce que τιοιιε poussions une
reconnaissance serleuse du cote de ces sclences a divers egards aujourd'hul
completement decrlees que sont l' astrologle, entre toutes les anclennes,
la metapsychique (specialememt en ce qui concerne l' etude de la cryptesthesie)
parmi les modernes
reconnaissance serleuse du cote de ces sclences a divers egards aujourd'hul
completement decrlees que sont l' astrologle, entre toutes les anclennes,
la metapsychique (specialememt en ce qui concerne l' etude de la cryptesthesie)
parmi les modernes
Andre Breton2
Παρά τη διεθνή διάσταση του υπερρεαλισµού και την κοινή αφετηρία ορισμένων θεωρητικών δεδοµένων της υπερρεαλιστικής επανάστασης που προϋποθέτει η εµφάνιση και η ανάπτυξη υπερρεαλιστικών κινηµάτων στις διάφορες χώρες, τα θεµελιώδη στοιχεία που χαρακτηρίζουν τη θεµατική και τις δοµές οργάνωσης του γαλλικού υπερρεαλισµού παρέµειναν γαλλικές ιδιαιτερότητες. Τα περισσότερα από τα στοιχεία αυτά ανταποκρίνονται σε προσωπικές επιλογές, ενδιαφέροντα και ευαισθησίες του ιδρυτή του υπερρεαλισµού Andre Breton.
Η σχέση του υπερρεαλισµού µε τις απόκρυφες επιστήµες, που περιέργως η κριτική για δεκαετίες αγνόησε ή υποτίµησε, οφείλεται στην έλξη που ασκούσε στον Breton η µαγεία του µυστηριακού αυτού χώρου και στους ισχυρούς δεσµούς που τον συνέδεαν µε φιλοσοφικά, λογοτεχνικά ή καλλιτεχνικά κινήµατα, τα οποία, επηρεασµένα από ερµητιστικές αντιλήψεις, κινήθηκαν τους τελευταίους αιώνες συνήθως στο περιθώριο της επίσηµης φιλοσοφικής και φιλολογικής αναγνώρισης. Αν έτυχαν της συλλογικής αποδοχής των υπερρεαλιστών οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι αντιπροσώπευσαν, για τον Breton και
τους επαναστατηµένους ποιητές του κινήµατός του, µια από τις µορφές αντίδρασης εναντίον του ορθολογισµού, τον οποίο η υπερρεαλιστική επανάσταση όφειλε «ες ορισµού» να αντιµετωπίσει.
Στο Δεύτερo µανιφέστο του υπερρεαλισµού
υπάρχει µια φράση µε κεφαλαία - σύµφωνα µε τη γαλλική κριτική «η πλέον σηµαντική φράση επί του συνόλου
των έργων του υπερρεαλισµού3- που επισηµοποιεί και ανακεφαλαιώνει αφενός τους ισχυρούς δεσµούς του Andre Breton µε αυτόν το χώρο και αφετέρου την τάση προσανατολισµού του υπερρεαλισµού προς τον αποκρυφισµό, τάση που ο ιδρυτής του κινήµατος ποτέ δεν έπαψε να ενθαρρύνει, να κατευθύνει ή και να επιβάλλει, όπως ο τόνος της συγκεκριµένης φράσης επιτρέπει να υποθέσουµε: «ΖΗΤΩ ΤΗ ΒΑΘΙΑ, ΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΑΠΟΚΡΥΦΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΥΠΕΡΡΕΑΛΙΣΜΟΥ».4
Έστω κι αν η διεθνής πανεπιστηµιακή έρευνα διαθέτει σήµερα µια εξαιρετικά πλούσια βιβλιογραφία αφιερωµένη στο έργο του Andre Breton, που το φωτίζει από διαφορετικές γωνίες, οι αναφορές στην περιοχή του µυστικισµού και του εσωτερισµού είναι σπάνιες. Αυτό µπορεί να δικαιολογηθεί αν λάβουµε υπόψη µας τρεις κυρίως λόγους:
1. Πρόκειται περί περιοχής που δύσκολα εποπτεύεται ή ελέγχεται, «χώρα χωρίς σύνορα»,5 όπως γράφει η Suzanne Lamy, ερευνήτρια από το Quebec στην οποία οφείλουµε µια από τις ελάχιστες σοβαρές µελέτες πάνω σε αυτό το θέµα."6
2. Η πανεπιστηµιακή παράδοση διακρίνεται από µια µόνιµη τάση να περιθωριοποιεί το ενδιαφέρον γι' αυτού του τύπου τις έρευνες.
3. Τελικά, οι ίδιοι οι υπερρεαλιστές δεν επεδίωξαν να υπογραµµίσουν υπέρ του δέοντος αυτή την τάση / κλίση προς τον αποκρυφισµό. Ακόµα και ο Breton, εκτός από µερικές φράσεις «πυροτεχνήµατα» και το ενδιαφέρον του για τα µέντιουµ, που έµοιαζε περισσότερο λογοτεχνικό παρά αποκρυφιστικό, δεν αφιέρωσε, πριν από την έκδοση της Arcane 17 (Αρκάνα 17), άλλα θεωρητικά κείµενα που να επιβεβαιώνουν επισήµως τους οργανικούς δεσµούς του υπερρεαλισµού µε τον εσωτερισµό ή την αλχηµεία.
Πρακτικοί λόγοι άλλωστε επέβαλαν µια ανάλογη πολιτική: από τη στιγµή,για παράδειγµα, που ο υπερρεαλισµός ενδιαφερόταν επισήµως για άµεσες συνεργασίες και συµπορεύσεις µε πολιτικά και κοινωνικά επαναστατικά κινήµατα, κυρίως µε το µαρξισµό, αλλά και µε τη σηµαντικότερη, την εποχή εκείνη,αιρετική του απόκλιση, τον τροτσκισµό (κάποιες απόπειρες, λίγο ώς πολύ αποτυχηµένες, το βεβαιώνουν), δεν µπορούσε να επικαλείται απροκάλυπτα αποκρυφιστικούς δεσµούς.
Η ασυµβατότητα αυτή, όµως, κάποτε κινδύνεψε να επισηµανθεί, διότι οι δεσµοί αυτοί δεν µπορούσαν να µην γίνουν αισθητοί από ορισµένα διορατικά πνεύµατα της εποχής. Η περίπτωση του Leon Trotsky ανήκει αναµφίβολα σε αυτή την κατηγορία. Για τον έλληνα ερευνητή η συγκεκριµένη αναφορά του Trotsky παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, διότι περιέχεται σε µια επιστολή που είχε απευθύνει στον Νικόλα Κάλας, όπου τον ευχαριστεί για το αντίτυπο του βιβλίου του Les Foyers d'incendie (Εστίες πυρκαγιάς) [1938] που ο Κάλα,του είχε προσφέρει. Αξίζει να υπενθυµίσουµε πως χάρις σε αυτό το έργο ο έλληνας θεωρητικός είχε τύχει της εύνοιας του Andre Breton και είχε αποσπάσει τα ιδιαιτέρως επαινετικά του σχόλια.
Ο Trotsky επισηµαίνει σ' αυτό το σηµείωµα:
Το βιβλίο µε ενδιαφέρει πολύ. Βεβαιώθηκα ότι καταδιώκετε το µυστικισµό, πράγµα που είναι διπλά παρηγορητικό.Διότι η εποχή µας είναι αντιδραστική και διότι είχα πάντοτε το φόβο µήπως ο υπερρεαλισµό ς έχει κάποια κλίση προς το µυστικισµό.7
Ο Τrotsky αγγίζει µε αυτή του την παρατήρηση ίσως το πλέον ευαίσθητο σηµείο του υπερρεαλισµού. Δεν µπορούσε φυσικά να είχε γνώση του έργου του Breton Arcane 17(1944), διότι εκδόθηκε τέσσερα χρόνια µετά το θάνατό του (Ι940), αλλά είχε σίγουρα διαβάσει τις ακόλουθες γραµµές από το Δεύτερο
Μανιφέστο του ιδρυτή του υπερρεαλισµού:
Ζητώ να δοθεί προσοχή στο γεγονός ότι οι υπερρεαλιστικές έρευνες παρουσιάζουν µια αξιοσηµείωτη αναλογία σκοπού µε τις αλχηµιστικές έρευνες: Η φιλοσοφική λίθος δεν είναι τίποτε άλλο από αυτό που θα µπορούσε να χαρίσει στην ανθρώπινη φαντασία τη µεγαλοπρεπή ρεβάνς πάνω στο καθετί.8
Το ενδιαφέρον του Breton για την αλχηµεία, και γενικότερα για τον αποκρυφισµό, ποτέ δεν θα πάψει να µεγαλώνει, µε αποκορύφωµα την Arcane 17, όπου ανακεφαλαιώνονται οι σπουδαιότερες επιδράσεις αυτής της παράδοσης που είχε δεχτεί από τις ιερές γραφές του Ερµή του Τρισµέγιστου και την αναζωογόνησή τους στα σκοτεινά εργαστήρια των αλχηµιστών του δυτικού Μεσαίωνα µέχρι τις επιβιώσεις τους στα διάφορα φιλοσοφικά ή λογοτεχνικά ρεύµατα των µετέπειτα αιώνων και στα διάφορα φωτεινά πνεύµατα που του έδειξαν το δρόµο: Eliphas Levi, Fabre dΌliνet, Novalis, Nerνal, Baudelaire. . .
Από τον εικαστικό χώρο, ξεχωριστή µνεία θα άξιζε η περίπτωση του συµβολιστή ζωγράφου Gustave Moreau, του οποίου το έργο µαρτυρεί ουσιαστικούς δεσµούς µε αυτή την παράδοση και ασκεί ακατανίκητη γοητεία στον ιδρυτή του υπερρεαλισµού.
ΙΙ.Αndrέ Breton-Ανδρέας Εµπειρίκος/Αποκρυφισµός vs ψυχανάλυση
Voyez-vous, nous devons en faite un dogme, un bastίon inebranlable [ ... ]
contre le flot de vase noίre [ ... ] de ΙΌccultίsme!
Sigmund Freud9
 |
| ‘Portrait de Breton’ by André Breton, Tristan Tzara, Paul Eluard and Valentine Hugo, 1931-32 |
Η θεµελιώδους σηµασίας αντίθεση ανάµεσα στον Andre Breron και τον Ανδρέα Εµπειρίκο, στην οποία οφείλεται µια αλυσίδα δευτερογενών αποκλίσεων, ανάγεται στην εκ φύσεως αντίθεση ανάµεσα στον αποκρυφισµό και την ψυχανάλυση.
Όλο το λογοτεχνικό έργο του Εµπειρίκου είναι αδιάρρηκτα δεµένο µε την επιστήµη του ασυνειδήτου, ιδιαίτερα µε την κλασική, φροϋδική προοπτική της ψυχαναλυτικής πρακτικής. Η φράση που ο ίδιος είχε διατυπώσει στη γνωστή συνέντευξη του 1936 στο δηµοσιογράφο της Καθηµερινής Κωστή Μπαστιά, ότι δηλαδή θεωρεί τον υπερρεαλισµό ως «την εφαρµογή της ψυχανάλυσης στην τέχνη»10-θέση που ο Andre Breton θα δυσκολευόταν πολύ να βεβαιώσει-,προσδιορίζει το χαρακτηριστικό στίγµα στο σύνολο του έργου του. Η µύηση του Ανδρέα Εµπειρίκου στο φροϋδισµό, που άλλωστε προηγείται εκείνης στον υπερρεαλισµό, δηµιουργεί στην ουσία τις βασικές προϋποθέσεις ιδαιτεροποίησης του υπερρεαλισµού στο έργο του.
Αν η υιοθέτηση του φροϋδισµού υπήρξε «άνευ όρων» εκ µέρους του Εµπειρίκου, η σχέση του Breton µε την ψυχανάλυση είναι λιγότερο σαφής και περισσότερο εκλεκτική, σε ορισµένες µάλιστα περιπτώσεις αποδεικνύεται και προβληµατική." Ο αρχικός ενθουσιασµός του Breton για την ψυχανάλυση και τον ιδρυτή της γρήγορα µεταβλήθηκε σε κριτική αµφισβήτησης.12 Παρά τις οφειλές του υπερρεαλισµού στην ψυχανάλυση, που υπογραµµίζεται µε έµφαση σχεδόν σε όλες τις εκλαϊκευµένες (και όχι µόνο) µελέτες για τον υπερρεαλισµό, δεν πρέπει να υποτιµάται η σηµασία των θεµελιώδους δοµικής σηµασίας διαφοροτιοιήσεων µεταξύ υπερρεαλισµού και ψυχανάλυσης. Η θεµατική του ονείρου, για παράδειγµα, αποτελεί πόλο διαφοροποίησης. Πώς θα µπορούσε άλλωστε ο Breton, που ενδιαφερόταν τόσο για τον αττοκρυφισµό και την παραψυχολογία,να δεχτεί και να υιοθετήσει την παντελή άρνηση του Freud σε ό.τι αφορά την προφητική δύναµη του ονείρου;
Η αντίθεση ανάµεσα στον αποκρυφισµό και την ψυχανάλυση, όσο και να θεωρείται δεδοµένη, γίνεται αδιαµφισβήτητη χάρις σε µια αναπάντεχη µαρτυρία του ίδιου του πατέρα της ψυχανάλυσης. Πρόκειται για µια συζήτηση που είχε ο Freud µε τον ]ung, περιγραφή της οποίας βρίσκουµε στο αυτοβιογραφι-
κό έργο Η ζωή µου (Μα vie), που συνέταξε ο ]ung κάποιες δεκαετίες αργότερα:
Θυµάµαι ακόµη πολύ ζωηρά τον Freud που µου έλεγε:
«Αγαπητέ µου Jung, υποσχεθείτε µου ότι ποτέ δεν θα εγκαταλείψετε τη θεωρία της σεξουαλικότητας. Πρόκειται για ό.τι πιο ουσιαστικό υπάρχει! Καταλαβαίνετε, οφείλουµε να κάνουµε ένα δόγµα, έναν ακλόνητο προµαχώνα».
Μου έλεγε αυτά τα λόγια γεµάτος πάθος και µε έναν πατρικό τόνο σαν να µου έλεγε:
«Υποσχέοου µου ένα πράγµα, ακριβέ µου γιε: ότι θα πηγαίνεις κάθε Κυριακή στην εκκληοία!»
Με κάποια έκπληξη τον ερώτησα: ,,'Ενας προµαχώνας; µα ενάντια σε τί;».
Μου απάντησε: «Ενάντια στη µαύρη παλίρροια του ... »
Σ'αυτό το σημείο εδίσατασε για λίγο και πρόσθεσε :"...του αποκρυφισμού!".13
Η ανησυχία που προκαλεί στον Freud η ενδεχόµενη µαύρη πληµµύρα του αποκρυφισµού µπορεί να εξηγηθεί αν λάβουµε υπόψη µας δύο παραµέτρους:
1.Την εκ φύσεως αντίθεση µεταξύ ψυχανάλυσης και απόκρυφων επιστηµών.
2.Τη µεγάλη διάδοση που γνωρίζει στα τέλη του 190υ αιώνα το ενδιαφέρον για τον αποκρυφισµό, όπως αυτό εκδηλώνεται στην πορεία ανάπτυξης διαφόρων λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών κινηµάτων αυτής της περιόδου.
Το έργο της ψυχανάλυσης (παρά την ανακάλυψη του ασυνειδήτου και γενικότερα των επαναστατικών εξερευνήσεων του ανθρώπινου ψυχικού χώρου που επιτελεί) θεµελιώνεται από τη φύση του σε µια βάση ορθολογιστική, κάποτε µάλιστα και θετικιστική, αντιτίθεται δηλαδή κατά κανόνα στην όποια µορφή επίδρασης µεταφυσικών δυνάµεων και παραψυχολογικών επιδράσεων. Η ενόρµηση, η επιθυµία και το βίωµα, διαδραµατίζοντας πρωταρχικό ρόλο στην αναλυτική διεργασία της επιβάλλουν µια αιτιοκρατική δοµή και λειτουργία' µια δοµή της οποίας οι άξονες οφείλουν να είναι εξηγήσιµοι και οι παράµετροι να εγγυώνται µια στοιχειώδη τουλάχιστον αλληλουχία µεταξύ των νοητών, ή υποθετικών, αλυσίδων της ανασυγκρότησης των συνειρµών της φαντασίωση ς ή του βιώµατος.
Στον αποκρυφισµό δεν έχουν καµία θέση αντίστοιχοι µηχανισµοί. Από τη στιγµή που ο µυηµένος ποιητής, ή ο εµπνευσµένος µύστη ς, «αποκαταστήσει σύνδεση» µε τα πηγάζοντα από τις µυστικές πηγές υπόγεια ρεύµατα των παράλληλων γνώσεων και των απόκρυφων αληθειών, βρίσκεται ήδη στην αντίπερα όχθη: σε εκείνη όπου η παλίρροια του µυστηρίου και της µαγείας πληµµυρίζει κάθε έδαφος που θα µπορούσε να προσφερθεί στην καλλιέργεια της γόνιµης αµφιβολίας και στη θεµελίωση της αναγκαίας αιτιολόγησης. Σε όρους του Andre Breton, αυτή η µύηση µεταφράζεται, µεταξύ άλλων, στην απόλυτη αποδοχή της µαγικής δύναµης και της φαταλιστικής διάστασης του αντικειµενικού τυχαίου (Hasard Objeetif).
Ο ίδιος ο έ ρ ω τ α ς εκδηλώνεται προσαρµοσµένοις στους προκαθορισµένους όρους αυτής της µαγείας : η επανασύσταση του αρχέγονου και τέλειου όντος, του Ανδρόγυνου -που ο Andre Breton ανακαλύπτει στη µεσαιωνική µερική αναβίωση της αριστοφανικής ερµηνείας του έρωτα, που βρίσκουµε στο Συµπόσιο του Πλάτωνα, και που αναδεικνύεται ως το µοναδικό µυθικό αρχέτυπο της ενσαρκωµένης τελειότητας της ερωτικής συνάντησης στο έργο του -είναι αποτέλεσµα της µαγείας του αντικειµενικού τυχαίου.14
Στο έργο του Ανδρέα Εµπειρίκου µόνον ο πόθος, ο ίµερος, η ενόρµηση, είναι που συνθέτει το µαγνητικό πεδίο της ερωτικής συνάντησης, που δηµιουργεί - χωρίς καµία φαταλιστική προδιάθεση ή µυοτικιστική προεργασία- την επανένωση του Ανδρόγυνου. Ο µύθο ς άλλωστε, έστω κι αν αυτό δεν διευκρινίζεται από τον Εµπειρίκο, συνδέεται στο έργο του απευθείας µε το πλατωνικό πρωτότυπο και αναβιώνει στην ολότητά του: επιτελείται δηλαδή ερωτική επανασύσταση των τριών διπλών όντων και όχι µόνον του Ανδρόγυνου. Οι ερωτικές συναντήσεις στο έργο του Ανδρέα Εµπειρίκου δεν οριοθετούνται ή κατευθύνονται από αποκρυφιστικούς µηχανισµούς ούτε προφητεύονται µέσω ανεξήγητων δυνάµεων, όπως συχνά συµβαίνει στο έργο του Andre Breton. Πολλές σελίδες,για παράδειγµα, του κεφαλαιώδους - για τον υπερρεαλισµό - σηµασίας έργου του L 'Amour fou (Ο τρελός Έρως) αφιερώνονται στη µαντική πρόβλεψη της συνάντησης του ποιητή µε τη δεύτερη σύζυγό του Jacqueline Larnba (29-5-1934: «La nuit du Tournesol»), στο ποίηµα «Τοurnesol]» («Ηλιοτρόπιο»), που ο Breton είχε γράψει ένδεκα χρόνια πριν. 15
Ο Sigmund Freud είναι ενήµερος, αν όχι συγκεκριµένα για την κλίση του Andre Breton προς τον αποκρυφισµό -αν και αυτό δεν αποκλείεται, δεδοµένων των σαφών ενδείξεων που υπάρχουν στο πρώτο Μανιφέστο του υπερρεαλισµού-,για τους ισχυρούς δεσµούς, που είχε σίγουρα διαπιστώσει, ορισµένων λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών ρευµάτων της εποχής του µε τις απόκρυφες επιστήµες΄ρεύµατα που επηρέασαν και προσανατόλισαν την ευαισθησία του Breton σε αυτόν το χώρο. Αναφέροµαι στα διάφορα νεοµυστικιστικά ρεύµατα που εµφανίζονται τον 190 αιώνα αλλά και παλαιότερα και επιφέρουν «υπόγειες» αναβιώσεις ερµητιστικών τάσεων και αντιλήψεων µε άµεσες επιδράσεις στο νεοροµαντισµό, στο συµβολισµό και σε συγγραφείς µε έντονη επιρρέπεια στις διάφορες µορφές παραψυχολογίας και αναβίωσης µυθικών προτύπων ορφικής,αιγυπτιακής και αλχηµιστικής προέλευσης - µε άλλα λόγια, σε ό,τι έχει θρέψει τη φαντασία του Andre Breton.
ΙΙΙ. Η αυτοαναλυτική γραφή του Μεγάλου Ανατολικού
... Η εργώδης αυτή σύνθεση, προφανώς γραµµένη
και για λόγους ψυχοθεραπείας επί µία εικοσιπενταετία ...
Γιώργος Σαββίδης 16
Η ψυχαναλυτική ιδιότητα του Ανδρέα Εµπειρίκου, στην οποία θεµελιώνεται και από την οποία αρδεύει όλη του η φιλοσοφία για τον έρωτα και τη σεξουαλικότητα, αποτελεί αυτοµάτως -και χωρίς κάποια ιδιαίτερα συνειδητή προσπάθεια εκ µέρους του τον προµαχώνα που επεδίωκε ο Freud ενάντια στον αποκρυφισµό. Ο Εµπειρίκος πράττει δηλαδή σαν να είχαν απευθυνθεί σε αυτόν οι φροϋδικές νουθεσίες και όχι στον Jung. Ακολουθώντας κατά γράµµα τη φροϋδική εντολή, όχι µόνο δεν εγκατέλειψε ποτέ τη θεωρία της σεξουαλικότητας, όχι µόνο πίστεψε ότι είναι ό,τι πιο ουσιαστικό υπάρχει, αλλά καταπιάστηκε δεκαετίες ολόκληρες µε τη συγγραφή ενός έργου, του Μεγάλου Ανατολικού, που καθιστά αυτή τη θεωρία γενεσιουργό κώδικα λογοτεχνικής γραφής.
Ο προµαχώνας που ζητούσε ο πατέρας της ψυχανάλυσης είχε οριστικά κατασκευαστεί. Ο Ανδρέας Εµπειρίκος, όµως, στη διαλεκτική σχέση υπερρεαλισµού και ψυχανάλυσης υπερβαίνει µε αυτό το µυθιστόρηµα τα όρια και προς τις δύο κατευθύνσεις. Το υπερρεαλιστικό κείµενο κατευθύνεται από την ψυχανάλυση, σε σηµείο που να ξεπερνά κάθε εφικτή σχέση της γενικά αναγνωρισµένης συµβολής της «φροϋδικής µυθολογίας» στην υπερρεαλιστική πρακτική παράλληλα, η ψυχαναλυτική διάσταση της µυθιστορηµατικής του γραφής γνωρίζει τις επαναστατικές υπερβάσεις των υπερρεαλιστικών προδιαγραφών.
Αυτό δεν διαπιστώνεται µόνο από το γεγονός ότι η θέση του Ανδρέα Εµπειρίκου σε ό, τι αφορά την απελευθέρωση και τη νοµιµοποίηση των σεξουαλικών διαστροφών υπερβαίνει κατά πολύ τις φροϋδικές θέσεις. Μην ξεχνάµε άλλωστε πως ο Freud θέτει ως στόχο του έργου του την έρευνα και την κατανόηση των
εκδηλώσεων της σεξουαλικότητας και όχι την πρόβλεψη ή την επίτευξη της όποιας απελευθέρωσή ς της. Ο πατέρας της ψυχανάλυσης περιορίζεται στο να διαπιστώνει και να θεραπεύει. Σε καµία περίπτωση δεν πρυτανεύει την οποιαδήποτε επανάσταση στον τοµέα των ηθών.
Η σηµαντικότερη υπέρβαση της φροϋδικής γραµµής που πραγµατοποιεί ο Ανδρέας Εµπειρίκος µε τη συγγραφή του Μεγάλου Ανατολικού είναι ότι θέτει σε λειτουργία -οδηγηµένος ως ένα βαθµό από τις αρχές της υπερρεαλιστικής τόλµης, ή ακόµα και της ντανταϊστικής προκλητικότητας- µια ιδιότυπη, αλλά πλήρη πρακτική αυτοανάλυσης και αυτοθεραπείας.17
Η µακρόχρονη προετοιµασία του Μεγάλου Ανατολικού αντιπροσωπεύει την επαναλαµβανόµενη, προφανώς ασυνείδητη, αλλά αδιάλειπτη απόπειρα αυτοανάλυσης του ποιητή µέσα από την υποκατάστατη σκηνοθεσία µιας µυθιστορηµατικής ατµόσφαιρας, αναµφισβήτητων λογοτεχνικών αρετών, και της ανάδειξης µιας πολλαπλότητας προσωπείων του που δανείζει στους ήρωές του. Αν ο µυθιστορηµατικός χρόνος του έργου περιορίζεται στη δεκαήµερη πλεύση του υπερωκεανίου, ο χρόνος «εσωτερικής πλεύσης» της αυτοαναλυτικής διεργασίας του συγγραφέα συγκεκριµενοποιείται και «χαρτογραφείται» στην εικοσιπεντάχρονη συγγραφική περιπέτεια του Μεγάλου Ανατολικού, ενδεχοµένως µάλιστα την υπερβαίνει.
Μέσα από το πρίσµα που δηµιουργεί η υπόθεση της αυτοανάλυσης µπορούµε να ερµηνεύσουµε πολλά από τα βασικά χαρακτηριστικά του έργου που η κριτική βιάστηκε να καταλογίσει στις αδυναµίες του. Οι περισσότερες από αυτές τις αδυναµίες, όπως οι εξαντλητικές επαναλήψεις, η εµµονή στις λεπτοµέρειες
των ίδιων σκηνών σε διαφορετικές παραλλαγές, η χρήση ενός απροκάλυπτου, απαλλαγµένου από τις συνήθεις συµβάσεις λεξιλογίου, όλα αυτά τα χαρακτηριστικά που κανείς δεν µπορεί να αγνοήσει, αν µπορούν να θεωρηθούν -µέσω παραδοσιακών κριτηρίων και αντιλήψεων για το λογοτεχνικό κείµενο- ως αδυναµίες, αποτελούν πρωταρχικής σπουδαιότητας στοιχεία στη σύνταξη ενός ηµερολογίου αυτοανάλυσης.
Ως φυσική αντίδραση στη διατύπωση µιας τέτοιας ερµηνευτικής πρότασης προβάλλει η εύλογη απορία: αν υπάρχει µια τακτική αυτοανάλυσης, αυτή προϋποθέτει µια πρόθεση ή ανάγκη αυτοθεραπείας. Το ίδιο το έργο, και µόνο το έργο,µας οδηγεί στην υπόθεση της απωθηµένης παιδοφιλίας απώθηση που επιβάλ-
λεται σε ολόκληρη την παραγωγή του Ανδρέα Εµπειρϊκου. Εκδηλώνεται υπαινικτικά στα έργα που προηγούνται εκδοτικά του Μεγάλου Ανατολικού (µε µόνη,ίσως, εξαίρεση το κείµενο της Οκτάνας«Πολλές φορές την νύχτα»), και απροκάλυπτα στο µυθιστόρηµα-ποταµό' απώθηση που επιβάλλεται και συχνά µετουσιώνεται σε εφαλτήριο λογοτεχνικής έµπνευσης και φιλοσοφικού στοχασµού.
Ο (αυτο-)αναλυτικός χαρακτήρας της µυθιστορηµατικής γραφής του Ανδρέα Εµιτειρίκου επιβεβαιώνεται έµµεσα από τον ίδιο το συγγραφέα: «και η επανάληψις έχει την σηµασία της» 18 θα γράψει. Τ ο «αληθές του λόγου» είναι προφανές, δεδοµένου του «δοµικού» χαρακτήρα της επανάληψης στην πορεία της αναλυτικής διεργασίας. Η ψυχαναλυτική πρακτική στις επαναλήψεις στηρίζεται. Από τη µία συνάντηση µε τον αναλυτή στην άλλη, ο αναλυόµενος οφείλει να επαναλάβει ξανά και ξανά, αν το επιθυµεί, την περιγραφή του βιώµατος ή της φαντασίωσης όχι µόνο για να συνδέει τα προηγούµενα µε τα επόµενα, αλλά για να µπορέσει να επιτευχθεί η «πρέπουσα» και σε βάθος υποκατάσταση της απραγµατοποίητης
και απωθηµένης επιθυµίας από τη φαντασιακά βιωµένη εµπειρία.
Αυτή η υποκατάσταση στοχεύει σε πρώτο επίπεδο στη συνειδητοποίηση των πραγµατικών διαστάσεων της απώθησης και σε δεύτερο στην εκκίνηση των αναγκαίων µηχανισµών «αποµυθοποίησης» και ερωτικής «αποφαντασιοποίησής» της («Demythifιcation et de-fantasmatisation du desir refouIe»). Η λειτουργία αυτή έχει ενδεχοµένως τη δυνατότητα να κινητοποιεί στο «υπό ανάλυση» υποκείµενο απελευθερωτικούς µηχανισµούς από τη δυναστευτική επήρεια του απαγορευµένου, και κατά συνέπεια απωθηµένου ερωτικού αντικειµένου. Πρόκειται δηλαδή για λειτουργία που βασίζεται στην επανάληψη αυτής της παλινδροµικής κίνησης, της οποίας ο θεραπευτικός χαρακτήρας είναι, αν όχι προφανής, δύσκολο να αγνοηθεί.19
Το σκοπό «αποµυθοποίησης» της απώθησης εξυπηρετούν εξάλλου και οι επαναλαµβανόµενες αναπαραστάσεις ικανοποίησης της επιθυµίας, που επικρατούν σε όλα τα κεφάλαια της οκτάτοµης ερωτικής εγκυκλοπαίδειας του Εµπειρίκου. Συγχρόνως, όµως, αυτή η ακατάπαυστη αναλυτική διαδικασία επιβάλλει δυναµικά και διεξοδικά στο έργο τον απόλυτο θρίαµβο της θεωρίας της
σεξουαλικότητας, και συγχρόνως την αναµφίβολη κατασκευή του αδιάβλητου προµαχώνα που διακαώς επιθυµούσε ο Freud20 εναντίον οποιασδήποτε ατιοκρυφιστικής ή µυστικιστικής απειλής.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 Η παρούσα µελέτη αποτελεί το κείµενο της ανακοίνωσής µου στο Διεθνές Συνέδριο που οργανώθηκε στην Άνδρο στα πλαίσια των εορταστικών εκδηλώσεων για τα 100 χρόνια από τη γέννηση του Ανδρέα Εµπειρίκου. Οργανωτές Υπουργείο Πολιτι- σµού και Εθνικό Κέντρο Βιβλίου. Άνδρος, 28-30 Ιουνίου 2001.
2 Andre Breton, Second manifeste du surrealisme, στο Oeuvres completes, Bibliotheque de la Plelade, τόµο Ι, editίon etablie par Marguerlte Bonnet, avec la collaboratlon de Philippe Bernier, Etlenne-Alain Hubert et ]ose Pierre, Paris, Editions Gallimard, 1988, σ.821.
3 « ... la phrase la plus ίmportante de toute la production surrealiste». ]ean-Paul Clebert, Dictionnaire du Surrealisme, Παρίσι, Editlons du Seuil, 1996, σ. 419.
4 «JE DEMANDE ΙΌCCUΙΤΑΤΙΟΝ PROFONDE, VERITABLE DU SURREAL- ISME". Breton, second manifeste du surrealisme, σ. 821.
5 «Pays sans frontίeres». Suzanne Lamy, Andre Breton - Hermetisme et poesie dans Arcane 17, Μοntreal, Editlons Les Presses de l'Universite de Montreal, 1977, σ. 23.
6 Το γνωστό άρθρο του ]ean Starobinskί, «Freud, Βreton, Myers», (στο L'Arc, Freud, 1990, σσ. 87-96), αποτελεί επίσης µια από τις σπάνιες σοβαρές µελέτες σε αυτό τον ερευνητικό χώρο.
7 «Le livre m'jnteresse beaucoup. ]'al constate que vous faites la chasse au mystίcime ce qui est doublement consolant: parce que notre epoque est reactionnaire et parce que j'ai toujours eu l'apprehension que le surrealisme n'ait quelque inclination vers la mystique», Το Βήµα, 9 Αυγούστου 1998. Τα στοιχεία της επιστολής: «The Houghton Library», Trotskίj collectίon, BMS Russ 13.1 (7470).
8 «]e demande qu'on veuille bien observer que les recherches surrealistes pre- sentent avec les recherches alchimiques une remarquable analogie de but: la pierre philo- sophale n'est rlen d'autre que ce qui devait permettre a l'imagination de l'homme de prendre sur toutes choses une revanche eclatante ... ». Breton, second manifeste du surrealisme, σ. 819.
9 Sigmund Freud, από απόσπασµα συζήτησης µε τον C. G. ]ung. Βλ Carl Gustav ]ung, Η ζωή µου ("Μa vie", Souvenirs, reves et pensees, recueillis et publies par Aniela laffe, traduit de l'allemand par Dr Roland Cahen et Yves Le Lay avec la rollaboratίon de Salome Burckhardt, Παρίσι, Editions Gal- limard, 1973, σ. 177).
10 Βλ. Η Καθηµερινή, 30 Μαρτίου 1936. Το κείµενο αυτής της συνέντευξης έχει αναδηµοσιευτεί στο βιβλίο του Ι. Βούρτση Βιβλιογραφία του Ανδρέα Εµπειρίκου (1935- 1984), Αθήνα, Εταιρεία Ελληνικού Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου, 1984, σ. 129.
11 Βλ. Constantln Makris, «La applicatίόη a la doctrina freudiana, pοlο de divergencia entre el surrealismo frances y el surrealismo griego. Andre Breton - Andreas Embiricos y el psicoanalisis», στο Φιλόπατρις, Αφιέρωµα στον Αλέξη-Εudald Sola, Centro de estudios Bίzantinos, Neogriegos y Chipriotas, Granada, 2004. 12 Η εκ µέρους του Freud αντιµετώπιση δυσπιστίας σε ό,τι αφορά τους υπερρεαλιστικές και τις θορυβώδεις εκδηλώσεις της επανάστασής τους, ανεξαρτήτως κάποιων συµπαθειών σε προσωmκό επίπεδο, παρέµεινε πάγια ως το τέλος της ζωής του.
13J'ai enrore un vif souvenlr de Freud me disant: "Μοn cher Jung, prornettez-rnoi de ne jamais abandonner la theorie sexuelle. C' est le plus essentiel! Voyez-vous, nous devons en faite un dogrne, un bastion inebranlabte". Il me dίsait cela plein de passion et sur le ton d'un pere disant: "Prornets-moi une chose, mon cher fils: va tous les dίmanches a l'eglise!". Quelque peu etonne, je lui demandai: "Un bastion - contre quoi?". Il me repondit: "Contre le flot de vase noire de ... " Ici il hesita un moment pour ajouter; " ... de l'occultίsme!"". Jung, Η ζωή µου, σ. 177.
14 Βλ Constantin Makris, «Surrealisme et renaissance des Mythes. La reconstitution de ΙΆndrοgyne primordial par Andre Breton», στο Hommage collectif au professeur Henri Behar, Paris, 2006.
15 Andre Breton, «Tournesol» («Ηλιοτρόπιο») (1923), στο Clair de Terre, στο Qeuvres completes, ό.π., σσ. 187-188.
16 Γιώργος Σαββίδης, «Η αυτοϋπονόµευση της πορνογραφίας», Τα Νέα, 14 Ιανουαρίου 1991, σ. 28.
17 Η θέση αυτή µελετάται διεξοδικά στο 3ο µέρος (3ος τόµος) της διδακτορικής µου διατριβής, και ιδιαίτερα στο κεφάλαιο που αφιερώνεται στη µελέτη της «Παιδοφιλίας»στο έργο του Ανδρέα Εµπειρίκου. Βλ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Γ. ΜΑΚΡΗΣ Constantin Makris, La figure ftminine dans l'imaginaire dΆndre Breton et dΆndreαs Embiricos. Recherche comparative entre le surrealisme francais et le surrealisme grec. L 'eternel feminin, source de mythologie surrealiste, de l'amour fou, de la revolution et de la sexualite redicouverte, These de Doctorat dΈtat es Lettres, Littereture comparee, Universite de Paris IV-Sorbonne, U.F.R. Litterature franςaίse, Παρίσι, 2000, σσ. 924- 1167.
18 Ανδρέας Εµπειρίκος, Ο Μέγας Ανατολικός, Β' µέρος, Γ' τόµος, 280 κεφάλαιο, Αθήνα, Εκδόσεις Άγρα, 1991, σ. 116.
19 Βλ Constantin Makris, «Roman surrealiste et ecriture "auro-analytique". Le Great Eastern d'Andreas Ernbiricos et ses meandres "auto-therapeutiques"», στο Melusine, Cahiers du Centre de Recherches sur le Surrealisme,Editions ΙΆge d Ήοmme, Παρίσι, 2006, σσ.257-274.
20 Παρά το όψιµο ενδιαφέρον του, λίγα χρόνια πριν από το θάνατό του, για τις απόκρυφες επιστήµες. Ευχαριστώ τον καθηγητή κύριο Πέτρο Χαρτοκόλλη για την εύστοχη επισήµανση και για τα θετικά και ενθαρρυντικά του σχόλια.
SOMMAIRE
==========================================================================
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου