ΥΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΗΔΟΝΗΣ
μέρος πρώτο
Η κρύφια τάση της ψυχανάλυσης
Η ιδέα του ανθρώπου που παρουσιάζεται μέσα απ'τη Φροϋδική θεωρία αποτελεί την πιο αδιάσειστη κατηγορία του Δυτικού πολιτισμού - και ταυτόχρονα την πιο ατράνταχτη υπεράσπιση του πολιτισμού αυτού.Κατά το Φρόυντ,η ιστορία του ανθρώπου είναι η ιστορία της απώθησηής του. Ο πολιτισμός περιορίζει όχι μόνο την κοινωνική αλλά και τη βιολογική του ύπαρξη,όχι μόνο μέρη της ανθρώπινης υποστασης αλλά τη δομή των ενστίκτων του καθαυτή. Απ' την άλλη μεριά, τέτοιος περιορισμός αποτελεί την ίδια την προϋπόθεση της προόδου. Αφηρημένα ελευθερα να επιδιώξουν τους φυσικούς τους σκοπούς, τα βασικά ένστικτα του ανθρώπου θα ήταν ασυμβίβαστα με κάθε είδους συνειρμό και διατήρηση διαρκείας : Θα κατάστρεφαν ακόμα κι εκεί που ενώνουν.Ο ανεξέλεγκτος Έρως είναι το ίδιο μοιραίος όπως και το θανατηφόρο αντίστοιχό του στοιχείο, το ένστικτο του θανάτου. Η καταστροφική τους δύναμη προέρχεται απ' το γεγονός ότι επιζητούν μιάν ικανοποίηση που ο πολιτισμός αδυνατεί να τους προφέρει : Την ικανοποίηση καθεαυτή και σαν αυτοσκοπό,οποιαδήποτε στιγμή. Γι' αυτό τα έστικτα πρέπει ν' αποτραπούν απ' το στόχο τους,ν' ανακοπούν στην επιδίωξή του σκοπού τους. Ο πολιτισμός αρχίζει οταν ο πρωτογενής αντικειμενικός σκοπός - η ακέραιη ικανοποίηση αναγκών - εγκαταλειφθεί αποτελεσματικά.
Οι μεταπτώσεις των ενστίκτων είναι οι μεταπρώσεις του διανοητικού μηχανισμού μέσα στον πολιτισμό. Οι ζωικές ορμές γόνονται ανθρώπινα ένστικτα κάτω απ' την επίδραση της εξωτερικής πραγματικότητας. Ο αρχικός τους " εντοπισμός" μέσα στον οργανισμό κι η βασική τους κατεύθυνση παραμένουν οι ίδιες αλλά οι αντικειμενικοί τους σκοποί κι οι εκδηλώσεις τους υπόκεινται σε αλλαγή. Όλες οι ψυχαναλυτικές έννοιες (εξύψωση, ταυτοποίηση, προβολή, απώθηση, ενδοπροβολή) υποδηλώνουν το μεταβλητό χαρακτήρα των ενστίκτων.Αλλά η πραγματικότητα που δίνει σχήμα στα ένστικτα καθώς και στις ανάγκες και την ικανοποίησή τους είναι ένας κοινωνικό-ιστορικός κόσμος. Το ζώο άνθρωπος γίνεται άνθρώπινο όν μόνο μέσα από ένα θεμελιακό μετασχηματισμό της φύσης του, που επιδρά όχι μόνο στους σκοπούς των ενστίκτων αλλά και στις "αξίες" των ενστίκτων - δηλαδή τις αρχές που κυβερνούν την επίτευξη των σκοπών. Η αλλάγή του ισχύοντος συστήματος αξιών μπορεί να ορισθεί προσωρινά έτσι :
από σε
άμεση ικανοποίηση ενσυνείδητα καθυστερημένη ικανοποίηση
ηδονή συγκράτηση της ηδονής
χαρά(παιγνίδι) κόπο (εργασία)
δεκτικότητα παραγωγικότητα
απουσία απώθησης ασφάλεια
Ο Φρόυντ περιέγραψε την αλλαγή αυτή σαν μετασχηματισμό της αρχής της ηδονής σε αρχή της πραγματικότητας. Η ερμηνεία του "διανοητικού μηχανισμού" σαν συνάρτηση των δυο αυτών αρχών είναι βασική στη θεωρία του Φρόυντ κι εξακολουθεί να είναι παρ'όλες τις μετατροπές της δυϊστικής αντίληψης.
Αντιστοιχεί σε μεγάλο βαθμό (αλλά όχι απόλυτα) με τη διάκριση μεταξύ ασυνείδητων και συνειδητών λειτουργιών.
Το άτομο υπάρχει, κατά κάποιο τρόπο, σε δύο διαφορετικές διαστάσεις που χαρακτηρίζονται από διαφορετικές λειτουργίες κι αρχές. Η διαφορά μεταξύ των δύο αυτών διαστάσεων είναι και γενικό- ιστορική και δομική : Το ασυνείδητο, διοικούμενο απ'την αρχή της ηδονής, αποτελείται από "τις παλιότερες, πρωτογενείς λειτουργίες, κατάλοιπα ενός σταδίου ανάπτυξης όπου ήταν οι μόνες διανοητικές λειτουργίες". Δεν επιζητούν τίποτ' άλλο εκτός του να " κερδίσουν ηδονή ή διανοητική δραστηριότητα αποτραβιέται από κάθε ενέργεια που μπορεί να δημιουργήσει δυσάρεστο συναίσθημα (πόνο")".1
Αφηρημένη όμως χωρίς περιορισμούς, η αρχή της ηδονής έρχεται σε σύγκρουση με το φυσικό και τ' ανθρώπινο περιβάλλον. Το άτομο συνειδητοποιεί τραυματικά ότι η ακέραια κι άπονη ικανοποίηση των αναγκών του είναι αδύνατη. Και μετά την εμπεριία αυτή της απογοήτευσης, μια νέα αρχή επιβάλλεται στο διανοητικό μηχανισμό. Η αρχή της πραγματικότητας αντικαθιστά στην αρχή της ηδονής : Ο άνθρωπος μαθαίνει να παραιτείται απ' τη στιγμιαία, αβέβαιη και καταστροφική ηδονή χάρη της αργοπορημένης, συγκρατημένης αλλά "εξασφαλισμένης" ηδονής.2 Επειδή η εγκράτεια κι ο περιορισμός παρέχουν αυτό το κέρδος διαρκείας, η αρχή της πραγματικότητας, κατά το Φρόυντ, " προστατεύει" μάλλον παρά "εκθρονίζει", "προσαρμόζει" μάλλον παρά καταργεί την αρχή της ηδονής.
Αλλά η ψυχαναλυτική ερμηνεία αποκαλύπτει ότι η αρχή της πραγματικότητας επιβάλλει μιαν αλλαγή όχι μόνο στην μορφή και το χρόνο της ηδονής αλλά στην ίδια της την ουσία. Η προσαρμογή της ηδονής στην αρχή της πραγματικότητας συνεπάγεται την υποδούλωση κι εκτροπή της καταστροφικής δύναμης της ικανοποίησης των ενστίκτων,του χαρακτηριστικού της δύναμης αυτής να μη συμβιβάζεται με τα κατεστημένα κοινωνικά πρώτυπα και σχέσεις, κι ακόμα συνεπάγεται τη μετουσίωση της ηδονής καθεαυτής.
Με την καθιέρωση της αρχής της πραγματικότητας το ανθρώπινο όν, που κάτω απ' την αρχή της ηδονής δεν ήταν παρά ένα συμπίλημα ζωικών ορμών, έγινε ένα οργανομένο εγώ. Επιζητά "ό,τι είναι χρήσιμο" κι ό,τι μπορεί ν' αποκτηθεί χωρίς βλάβη του εαυτού του και του ζωτικού του περιβάλλοντος. Κάτω απ' την αρχή της πραγματικότητας, το ανθρώπινο όν αναπτύσσει τη λειτουργία της σ κ έ ψ η ς : Μαθαίνει να "δοκιμάζει" την πραγματικότητα, να διακρίνει μεταξύ καλού και κακού, σωστού και λάθους, χρήσιμου και βλαβερού. Ο άνθρωπος αποκτά λειτουργίες της προσοχής, μνήμης και κρίσης. Γίνεται ενσυνείδητο, σκεπτόμενο υ π ο κ ε ί μ ε ν ο με μια λογική που του επιβάλλεται απ' έξω. Μια μόνο μορφή της σκέψης "αποσπάται"απ' την αρχή της πραγματιότητας: Η φ α ν τ α σ ί α"προστατεύεται απ΄τις πολιτιστικές μετατροπές" και συνεχίζει να διέπεται απ' την αρχή της ηδονής. Σ' όλους τους άλλους τομείς ο διανοητικός μηχανισμός υποτάσσεται αποτελεσματικά στην αρχή της πραγματικότητας. Η λειτουργία της "κινητικής εκκένωσης" που, όταν κυριαρχούσε η αρχή της ηδονής, "εξυπηρετούσε την ανακούφιση του διανοητικού μηχανισμού από συσσωρεύσεις ερεθισμών" χρησιμοποείται τώρα για την " κατάλληλη μετατροπή της πραγματικότητας" : Μεταστρέφεται σ ε δ ρ ά σ η.3
Μ' αυτό τον τρόπο η έκταση των επιθυμιών του ανθρώπου και των μέσων της ικανοποίησής τους αυξάνονται απεριόριστα και η ικανότητά του να μετατρέπει την πραγματιότητα ενσυνείδητα, σύμφωνα με το "τί είναι χρήσιμο" φαίνεται να υπόσχεται μια βαθμιαία απόσιση των εμποδίων της ικανοπίησής του που είναι ξένα προς αυτή. Αλλά από δω και πέρα ούτε οι επιθυμίες του,ούτε η μετατροπή της πραγματικότας απ' αυτόν είναι πια δικές του : "Οργανώνονται" τώρα απ' την κοινωνία. Κι "διοργάνωση"αυτή απωθεί και μετουσιώνει τις αρχικές ανάγκες των ενστίκτων του. Αν η απουσία της απώθησης είναι το αρχέτυπο της ελευθερίας, τότε πολιτισμός είναι ο αγώνας ενάντια σ' αυτή την ελευθερία.
Η αντικατάσταση της αρχής της ηδονής απ' την αρχή της πραγματικότητας αποτελεί το μεγάλο τραυματικό γεγονός μέσα στην ανάπτυξη του ανθρώπου - την ανάπτυξη του γένους (φυλογένεση) καθώς και του ατόμου (οντογένεση). Κατά το Φρόυντ,το γεγονός αυτό δεν συμβαίνει μια μόνο φορά αλλά επαναλαμβάνεται σ' όλη την ιστορία της ανθρωπότητας και του κάθε ατόμου. Φυλογενετικά, πρωτοεμφανίζεται στην π ρ ω τ ό γ ο ν η ο ρ δ ή όπου ο π α τ ρ ι ά ρ χ η ς έχει το μονοπώλιο της ισχύος και της ηδονής κι επιβάλλει την αποχή από μέρους των γιών. Οντογενετικά, εμφανίζεται στην περίοδο της πρώιμης παιδικής ηλικίας και η υποταγή στην αρχή της πραγματικότητας επιβάλλεται απ' τους γονείς κι άλλους εκπαιδευτές. Αλλά και στο επίπεδο του γένους και στο επίπεδο του ατόμου η υποταγή αναπαράγεται αδιάκοπα. Μετά την πρώτη ανταρσία, την εξουσία του πατριάρχη ακολουθεί η εξουσία των γιών, κι η φατρία των αδελφών αναπτύσσεται σε θεσμοθετημένη κοινωνική πολιτική κυριαρχία.
Η αρχή της πραγματικότητας υλοποιείται σε ένα σύστημα θεσμών. Και το άτομο, μεγαλώνοντας μέσα σε ένα τέτοιο σύστημα, μαθαίνει τις απαιτήσεις της αρχής της πραγματιότητας σαν εκείνες του νόμου και της τάξης και τις μεταβιβάζει στην επόμενη γενιά.
Το γεγονός ότι η αρχή της πραγματικότητας πρέπει να αποκαθίσταται συνεχώς μέσα στην ανάπτυξη του ανθρώπου δείχνει πως ο θρίαμβος της επάνω στην αρχή της ηδονής δεν ήταν ποτέ πλήρης και ποτέ σίγουρος. Μέσα στη Φροϋδική σύλληψη ο πολιτισμός δεν τερματίζει μια και καλή μια "φυσική κατάσταση"· ό,τι ο πολιτισμός υποτάσσει και απωθεί - η διεκδίκηση της αρχής της ηδονής - συνεχίζει να υπάρχει μέσα στον πολιτισμό καθαυτό. Το υποσυνείδητο διατηρεί τους αντικειμενικούς σκοπούς της νικημένης αρχής της ηδονής. Αποδοκιμασμένη από την εξωτερική πραγματικότητα ή και εμποδισμένη να φθάσει ως αυτήν, ολόκληρη η δύναμη της αρχής της ηδονής όχι μόνον επιζεί μέσα στο ασυνείδητο, αλλά επίσης επιδρά με πολύμορφους τρόπους πάνω στην ίδια την πραγματικότητα που επισκέπασε την αρχή της ηδονής. Η επιστροφή των αποθημένων απαρτίζει την απαγορευμένη και υποχθόνια ιστορία του πολιτισμού. Και η διερεύνηση αυτής της ιστορίας αποκαλύπτει όχι μόνο το μυστικό του ατόμου αλλά και εκείνο του πολιτισμού. Η ατομική ψυχολογία του Φρόυντ είναι στην ίδια της την ουσία κοινωνική ψυχολογία. Η απώθηση είναι ένα φαινόμενο ιστορικό. Η αποτελεσματική υποταγή των ενστίκτων σε απωθητικούς ελέγχους επιβάλλεται όχι από τη φύση αλλά τον άνθρωπο. Ο πατριάρχης, σαν αρχέτυπο της κυριαρχίας, κάνει έναρξη της αλυσσιδωτής αντίδρασης της υποδούλωσης, ανταρσίας και ενισχυμένης κυριαρχίας που χαρακτηρίζει την ιστορία του πολιτισμού. Όμως απ' την εποχή της πρώτης προϊστορικής επαναφοράς της κυριαρχίας μετά την πρώτη ανταρσία η εξωτερική απώθηση υποστηρίζεται από την εσωτερική: Το ανελεύθερο άτομο ενδοπροβάλλει τους αφέντες του και τις εντολές τους στον ίδιο του το νου. Ο αγώνας κατά της ελευθερίας αναπαράγεται μέσα στην ψυχή του ανθρώπου σαν η αυταπώθηση του απωθημένου ατόμου και με τη σειρά σειρά της διατηρεί τους αφέντες και τους θεσμούς τους. Αυτή είναι η διανοητική δυναμική που ο Φρόυντ ξεδιπλώνει μπροστά μας και σα δυναμική του πολιτισμού.
Σύμφωνα με το Φρόυντ, η απώθητική τροποποίηση των ενστίτκτων κάτω από την αρχή της πραγματικότητας εφαρμόζεται και διατηρείται από τον "αιώνιο και πρωταρχικό αγώνα για την διαβίωση..., που διαρκεί μέχρι σήμερα". Η σπάνη (Lebensnot, Ανάγκη*) διδάσκει τους ανθρώπους ότι δεν μπορούν να ικανοποιούν ελεύθερα τις ενστικτώδεις τους παρορμήσεις, ότι δεν μπορούν να ζουν κάτω από την αρχή της ηδονής. Έτσι το κίνητρο της κοινωνίας για την επιβολή της ριζικής μετατροπής της δομής των ενστίκτων είναι "οικονομικό ΄αφού δεν έχει αρκετά μέσα για να υποστηρίξει τη ζωή για τα μέλη της χωρίς αυτά να εργάζονται, πρέπει να εξασφαλίσει τον περιορισμό του αριθμού τους και τη διοχέτευση της ενέργειάς τους από σεξουαλικές δραστηριότητες στο έργο τους".
Η ιδέα αυτή είναι τόσο παλιά όσο κι ο πολιτισμός. Αποτέλεσε πάντα την πιο αποτελεσματική φτιαχτή αιτιολόγηση της απώθησης. Η θεωρία του Φρόυντ τη χρησιμοποιεί κι αυτή σε αρκετά μεγάλο βαθμό : Ο Φρόυντ θεωρεί τον "αρχέγονο αγ΄να για διαβίωση" σαν "αιώνιο" και κατά συνέπεια πιστεύει ότι η αρχή της ηδονής κι η αρχή της πραγματικότητας είανι "αιώνια" ανταγωνιστικές. Η ιδέα πως ο μη απωθητικός πολιτισμός είναι αδύνατος αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο της Φροϋδικής θεωρίας. Παρ'όλ' αυτά, η θωρία του περιέχει στοιχεία που διασπούν τη φτιαχτή αυτή αιτιολόγηση συντρίβουν την επικρατούσα παράδοση της Δυτικής σκέψης και υπονοούν ακόμα και την αντιστροφή της. Το έργο του Φρόυντ χαρακτηρίζεται από μιαν ασυμβίβαστη επιμονή να εκθέσει το απωθητικό περιεχόμενο των ύψιστων αξιών και επιτευγμάτων του πολιτισμού. Εφόσον ο Φρόυντ κάνει αυτό το πράγμα, αρνείται την εξόσωση του λόγου με την απώθηση που πάνω σ' αυτή θεμελιώνεται η ιδεολογία του πολιτισμού. Η μεταψυχολογία του Φρόυντ είναι μια διαρκώς ανανεούμενη προσπάθεια αποκάλυψης κι αμφισβήτησς της τρομακτικής ανάγκης να συνδέοντια εσωτερικά ο πολιτισμός και βαρβαρότητα,η πρόοδος κι η ταλαιπρωρία,η ελευθερία κι η δυστυχία - μαι σύνδεση που σε σε τελευταία ανάλυση αποκαλύπτεται σαν εκείνη μεταξύ Έρωτα και Θανάτου. Ο Φρόυντ αμφισβητεί τον πολιτισμό όχι από ρομαντική ή ουτοπιστική σκοπιά αλλά με βάση την ταλαιρωρία και την αθλιότητα που συνεπάγεται η εφαρμογή του. Έτσι η πολιτιστική ελευθερία εμφανίζεται στο φως της ανελευθερίας και η πολιτιστική πρόοδος στο φως του περιορισμού. Αυτό δεν σημαίνει άρνηση του πολιτισμού: Η ανελευθερία και ο περιορισμός είναι τα αντίτιμά του.
Εκθέτοντας όμως ο Φρόυντ την έκταση και το βάθος τους, παίρνει το μέρος των απαγορευμένων βλέψεων της ανθρωπότητας. Το αίτημα για μια κατάσταση όπου η ελευθερία και η ανάγκη συμπίπτουν. Οποιαδήποτε ελευθερία υπάρχει στη σφαίρα της αναπτυγμένης συνείδησης και στον κόσμο που αυτή δημιούργησε είναι μόνο παράγωγη, συμβιβασμένη ελευθερία, κερδισμένη μ' αντάλλαγμα τη αποχή από την πλήρη ικανοποίηση των αναγκών και εφόσον η τελευταία αποτελεί την ευτυχία, η ελευθερία μέσα στον πολιτισμό είναι ουσιαστικά ανταγωνιστική προς την ευτυχία : Συνεπάγεται την απωθητική τροποποίηση (εξύψωση ) της ευτυχίας. Αντίστροφα,το ασυνείδητο,το πιο βαθύ και πιο παλιό στρώμα της διανοητικής προσωπικότητας, είναι η ορμή για μια ακέραιη ικανοποίηση ,δηλαδή απουσία έλλειψης και απώθησης. Σαν τέτοιο ,είναι η άμεση συντάυτιση ανάγκης κι ελευθερίας. Κατά την αντίληψη του Φρόυντ,η εξίσωση ελευθερίας και ευτυχίας,απαγορευμένη απ' το συνειδητό, υποστηρίζεται από το ασυνείδητο. Η αλήθεια της, αν και αποκρουόμενη από τη συνείδηση, εξακολουθεί να βασανίζει το νου με την μνήμη παρωσημένων σταδίων της ατομικής ανάπτυξης στα οποία αποκτάται η ακέραια ικανοποίηση. Και το παρελθόν συνεχίζει να διεκδικεί το μέλλον : Γεννά την επιθυμία να ξαναδημιουργηθεί ο παράδεισος με βάση τα επιτεύγματα του πολιτισμού.
Αν η μνήμη μετατίθεται στο κέντρο της ψυχανάλυσης σα θεμελιακός τ΄ροπος του ε π ι σ τ η τ ο ύ , αυτό είναι πολύ περισσότερο από ένα θεραπευτικό τέχνασμα. Η θεραπευτική ικιότητα της μνήμης προέρχεται από την αξία αλήθειας την μνήμης. Αυτή η αξία αληθειας βρίσκεται στην ειδική ικανότητα της μνήμης να διατηρεί υπόσχέσεις και δυνατότητες που είναι προδομένες ή ακόμα και κυρηγμένες παράνομες από το ώριμο,πολιτισμένο άτομο, είχαν όμως κάποτε, στο πολύ μακρυνό παρελθόν του ατόμου, εκπληρωθεί και πότέ δεν λησμονούνται ολοκληρωτικά. Η αρχή της πραγματικότητας περιορίζει το γνωστικό ρόλο της μνήμης - την αφοσίωση της τελευταίας στην παρωσημένη εμπειρία της ευτυχίας, αφοσίωση που αναζωπυρώνει την επιθυμία της ενσυνείδητης αναδημιουργίας της. Η ψυχανάλυτική απελευθέρωση της μνήμης ανατινάζει τη λογικότητα του απωθημένου ατόμου. Καθώς η αναγνώριση αντικαθιστά το επιστητό,οι απαγορευμένες παραστάσεις και παρορμήσεις της παιδικής ηλικίας αρχίζουν να ομολογούν την αλήθεια που ο λόγς αρνείται. Η αναδρομή παίρνει ένα προοδευτικό ρόλο. Το παρελθόν, καθώς ανακαλύπτεται ξανά, καθερώνει κριτικά σταθμά που απαγορεύονται από το παρόν. Επιπλέον, η αποκατάσταση της μνήμης συνοδεύτεται από την αποκατάσταση του γνωστικού περιεχομένου της φαντασίας. Η ψυχαναλυτική θεωρία απομακρύνει τις διανοητικές αυτές λειτουργίες από την ουδέτερη σφαίρα του ονειροπολήματος και του παραμυθιού, ξανασυλλαμβάνοντας τις αυστηρές τους αλήθειες. Οι ανακαλύψεις της ψυχανάλυσης έχουν τέτοιο βάρος που δεν αργούν να συντρίψουν τα πλαίσια μέσα στα οποία έγιναν και περιορίσθηκαν. Η απελευθέρωση του παρελθόντος δεν καταλήγει στη συμφιλίωσή του με το παρόν. Ενάντια στον αυτοεπιβλημένο περιορισμό του ερευνητή, ο προσανατολισμός προς το παρελθόν τείνει σ' ένα προσανατολισμό προς το μέλλον. Η α ν α ζ ή τ η σ η τ ο υ χ α μ έ ν ο υ χ ρ ό ν ο υ** γίνεται το όχημα της μελλοντικής απελευθέρωσης.5
εκδόσεις ΚΑΛΒΟΣ
από CaRiNa
___
