Martin Heidegger και Χαικού

Μία Χαϊντεγκεριανή Προσέγγιση Των Χαϊκού 

του Δημήτρη Χωλλ

με την βοήθεια και την καθοδήγηση της Δέσποινας Καταπότη
για το μάθημα Ανάλυση και Σύνθεση Κειμένου
Τμήμα Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας
Πανεπιστήμιο Αιγαίου 2011

2.  He i d e g g e r

Ο Martin Heidegger (Μάρτιν Χάιντεγκερ) ήταν ένας Γερμανός φιλόσοφος ο οποίος το 1927 δημοσίευσε το έργο του «Ύπαρξη και Χρόνος», ένα πολύ δύσκολο σύγγραμα για το οποίο πολλά έχουν γραφεί και από το οποίο περισσότερα έχουν εμπνεύστει. Ο Χάιντεγκερ είναι από τους σημαντικότερους φιλοσόφους του 20ου αιώνα που ασχολήθηκαν με την οντολογία (Rée, 1998). Θα ασχοληθούμε με τις απόψεις του σε τρία θέματα, τις οποίες μετά θα συγκρίνουμε με την φιλοσοφία του χαϊκού.

2.1. Dasein

Η έννοια γύρω από την οποία περιστρέφονται και βασίζονται όλες οι απόψεις του Heidegger, η θεμελιώδης έννοια του, είναι το Dasein. Για τον Heidegger, Dasein, δηλαδή εκεί-ειναι,είναι η οντότητα αυτή, από όλες τις έμβιες και άβιες οντότητες, η οποία «διαθέτει αυτογνωσία με τέτοιον τρόπο που η ίδια της η ύπαρξη έχει σημασία» (Thomas 1996, 39), για την οποία η ύπαρξη της αποτελεί θέμα προς εξερεύνηση, διερώτηση και στοχασμό. Ουσιαστικά, το Dasein είναι αυτό το οποίο θέτει το ερώτημα του «νοήματος της ύπαρξης», εφόσον μπορεί να αντιληφθεί την έννοια της δικής του ύπαρξης. Κάθε Dasein μπορεί να διερωτηθεί αποκλειστικά για την δική του ύπαρξη σε πρωταρχικό επίπεδο και σε δεύτερο για την ύπαρξη των άλλων, αναγνωρίζοντας στα άλλα Daseins την ίδια ικανότητα, μπαίνοντας μεταφορικά στην θέση τους, αλλά εξ ορισμού περιορισμένο στην δική του ύπαρξη.

Απ'όσο μπορούμε να γνωρίζουμε, Daseins έχουν την δυνατότητα να είναι μόνο τα ανθρώπινα όντα, τα οποία έχουν εκδηλώσει σε αναρίθμητες εκφάνσεις του πολιτισμού τους την ανησυχία για το είναι, για το existenz τους. Όμως, ως έννοια, «το Dasein αποτελεί περισσότερο μια πρακτική, έναν τρόπο ύπαρξης, παρά ένα είδος ύπαρξης» (Thomas 1996, 40), υπόνοια η οποία αφήνει ανοικτό το ενδεχόμενο οι άνθρωποι ως άνθρωποι να είναι μεν δυνατό να είναι Dasein, αλλά να μην είναι απαραίτητο ένας άνθρωπος να είναι Dasein.

2.2. Being-in-the-world (ύπαρξη-στον-κόσμο)

Σύμφωνα με τον Heidegger, το Dasein μπορεί να υπάρξει και επομένως να ανακαλύψει την εμπειρία του στοχασμού σχετικά με την δική του ύπαρξη μόνο ως μία ύπαρξη η οποία υπάρχει-στον-κόσμο.

Ο κόσμος αυτός δεν είναι ο γνωστός μας μοναδικός κόσμος, ούτε και το Dasein υπάρχει μέσα σε αυτόν όπως, για παράδειγμα, το νερό μέσα σε ένα ποτήρι. Ο Heidegger με την ύπαρξη-μέσα-στον-κόσμο (being-in-the-world, inderweltsein) εννοεί, την ύπαρξη του Dasein του οποίου ο κόσμος ορίζεται μέσω της διάδρασης με άλλες υπάρξεις: ο συσχετισμός, η παραγωγή, η αφοσίωση και η φροντίδα, η χρήση, η επίτευξη, η εκκίνηση, η συζήτηση για πράγματα και υπάρξεις και σχετικά με αυτές... Αυτά είναι μερικά μόνο παραδείγματα διάδρασης. Η ύπαρξη-στον-κόσμο, επομένως, δεν αναφέρεται στις υπάρξεις αυτές καθαυτές ή στον κόσμο (στον κόσμο συσχετίσεων ποιανού Dasein θα αναφερόταν;) αλλά στην σχέση τους με το Dasein. Η λέξη που χρησιμοποιεί ο Heidegger για να περιγράψει αυτή την σχέση είναι η Sorge, care: η ανησυχία, το ενδιαφέρον, η φροντίδα η οποία δείχνει το Dasein για όσα εμπεριέχονται στον κόσμο του και με τα οποία διαδρά. (Thomas, 1996, 40).

Λαμβάνοντας αυτά υπόψην, η εμπειρία του της ύπαρξης-στον-κόσμο, η εμπειρία του Dasein,η Sorge του καθώς έρχεται σε επαφή με άλλες υπάρξεις του κόσμου του μπορεί να χωριστεί σε δύο αντιμετωπίσεις.

Στην πρώτη, το Dasein βιώνει τις υλικές υπάρξεις ως χρήσεις και μέσα για κάποιον σκοπό–ένα κλασικό παράδειγμα είναι το σφυρί, το οποίο δεν είναι το σχήμα του σφυριού αλλά το μέσο για να καρφωθεί κάτι. Η σχέση του μαζί τους έχει απαραίτητα αυτόν τον χαρακτήρα οικειότητας και χρήσης χωρίς σκέψη: καθημερινότητας, όπως ανέφερε ο Heidegger. Αυτές είναι οι zuhanden υπάρξεις, ready-at-hand, έτοιμες-προς-χρήση.

Από την άλλη είναι οι vorhanden υπάρξεις, present-to-hand, πρό-χειρες. Αυτές τις υπάρξεις το Dasein τις εξετάζει «αντικειμενικά», ως εξωτερικός παρατηρητής ή επιστήμονας, και δεν τις έχει συνδέσει με καμία χρήση: η σχέση του μαζί τους είναι «επιφανειακή» και στερείται βαθύτερου νοήματος. Επίσης μπορεί να αναφέρεται στον επιστημονικό τρόπο παρατήρησης ,ο οποίος προσπαθεί να είναι αντικειμενικός, είναι αναλυτικός και ποσοτικός αλλά μακριά από την «πραγματική φύση» του αντικειμένου.

Ο Heidegger διακρίνει αξιολογικά τις έτοιμες-προς-χρήση υπάρξεις από τις πρόχειρες. Υποστηρίζει πως ο μόνος πραγματικός τρόπος επαφής του Dasein με τις άλλες υπάρξεις είναι όταν αυτές είναι έτοιμες-προς-χρήση. Όταν οι υπάρξεις είναι απλά πρόχειρες, το Dasein απλά τις«κοιτάζει με απάθεια». (Gorner, 2000). Όταν το σφυρί σπάσει, και δεν είναι πλέον έτοιμο-προς-χρήση, απλά υπάρχει, όπως θα λέγαμε, μόνο τότε κάνει την υλική του παρουσία αισθητή ξανά.Είναι πρόχειρο αλλά «άχρηστο». Ένα άλλο, πιο «σύγχρονο» παράδειγμα σχετικά με την διαφοροποίηση έρχεται από τον Matt Webb:

«Βρίσκω πως όταν παίρνω στα χέρια μου το λαστιχένιο πρωτότυπο μοντέλο ενός κινητού, η υφή με παραξενεύει κάπως και ξαφνικά συνειδητοποιώ το φυσικό αντικείμενο που βρίσκεται στο χέρι μου. Αντί το κινητό να είναι ένας σχεδόν αόρατος αγωγός για την ροή της επικοινωνίας, κάτι μέσα από το οποίο μιλάω και ακούω, ξαφνικά έχω συναίσθηση του ότι είναι μια συσκευή στο χέρι μου. Φυσικά,αυτό συμβαίνει μόνο προσωρινά. Όποτε αποκτώ ένα καινούργιο, άγνωστο κινητό, ξεκινώ να μιλάω μέσα από το κινητό μόνο όταν πια το μάθω. [...] 
Όταν κάτι είναι έτοιμο-προς-χρήση, η φυσική υπόσταση του αντικειμένου δρα παρασκηνιακά. Ο Paul Dourish δίνει το παράδειγμα του ποντικιού του υπολογιστή: “Νιώθεις πως χειρίζεσαι εσύ, άμεσα τα μενού, τα εικονίδια κτλ, όχι σαν να ζητάς από το ποντίκι να το κάνει για σένα”. Στην περίπτωση του πρόχειρου, το ποντίκι γίνεται ένα αντικείμενο μελέτης από μόνο του. Αντί να είναι κάτι το οποίο σε εξοπλίζει για έναν συγκεκριμένο σκοπό, ξαφνικά έχεις πέσει πάνω σε ένα στοιχείο της φύσης του το οποίο σε κάνει να εστιάζεις πάνω του ως οντότητα.»

Ο Heidegger υποστηρίζει πως μόνο όταν η σχέση Dasein και αντικειμένων είναι έτοιμη-προς-χρήση, αναδεικνύεται η ουσία, η πραγματικότητα του αντικειμένου. Απλά κοιτάζοντας ή αναλύοντας το ποντίκι ή το σφυρί, ποτέ κανείς δεν θα καταλάβει τι κάνει, ποια είναι η ουσία του.

Όσο λιγότερο απλά κοιτάζουμε το «σφυροειδές» αντικείμενο, και όσο περισσότερο το κρατάμε και το χρησιμοποιούμε, τόσο πιο βασική και πρωτογενής γίνεται η σχέση μας μαζί του, και τόσο περισσότερο αποκαλύπτεται το τι πραγματικά είναι – ένα μέσο. (Thomas [quote Heidegger] 1996, 68).

2.3. Χρόνος, Θάνατος, Τίποτα και Αngst

Σημαντική είναι για τον Heidegger και η έννοια του τίποτα. Τι είναι το τίποτα; Αυτή είναι μια ερώτηση η οποία για τον Heidegger είναι παράλογη. Ο μόνος ουσιαστικός τρόπος να κατανοήσουμε το τίποτα είναι μέσω της λογικής άρνησης όλης της ύπαρξης. Δηλαδή, το τίποτα είναι το αντίθετο του σύμπαντος (δεν μπορεί να υπάρξει λίγο τίποτα). Επειδή το Dasein μπορεί μεν να φανταστεί όμως δεν μπορεί να κατανοήσει ούτε να έχει εμπειρικά ολοκληρωμένη εικόνα του σύμπαντος – κάθε άλλο! -- λογικά δεν μπορεί να συνειδητοποιήσει το τίποτα. Ο Heidegger διαφωνεί: λέει πως όταν το Dasein δεν βρίσκει νόημα στην ύπαρξη, όταν ουσιαστικά βαριέται και αντιμετωπίζει τον κόσμο με απάθεια, ισοπεδώνει ουσιαστικά τον κόσμο, αφού δεν υπάρχει πλέον διαφοροποίηση νοημάτων σε αυτόν, δεν υπάρχουν σημαντικά και ασήμαντα ή ενδιαφέροντα και αδιάφορα – για την δημιουργία αυτών των αντιθέσεων είναι απαραίτητη η ύπαρξη και των δύο άκρων – όλα είναι ένα: το Dasein έχει εμπειρία της ενιαίας ύπαρξης. (Gorner, 2000).Όμως για το Dasein, θάνατος και τίποτα είναι άμεσα συνυφασμένα. Η τελική συνειδητοποίηση της περατότητας της ιδιότητας του ως Dasein το οδηγεί στο Angst, στο άγχος από μια αδιόρατη και αόριστη απειλή, το άγχος ότι η ύπαρξη του όντως έχει τα όρια της. Είναι το άγχος για το τίποτα, το άγχος για τον θάνατο, το άγχος για τον περατό χρόνο και πώς καλύτερα να τον εκμεταλλευτεί.

 Εδώ έρχεται η έννοια του χρόνου και πως την περιέγραψε ο Heidegger στο έργο του.Καταρχήν, ας εξετάσουμε τα δύο είδη φιλοσοφιών του χρόνου.

Στο πρώτο, αλλιώς και “A-Time”,έχουμε την θεωρία πως υπάρχει μόνο το παρόν: το παρελθόν και το μέλλον είναι δημιουργήματα της φαντασίας του ανθρώπου (Dasein), το μεν παρόν δημιουργώντας μια προσωπική ιστορία και το μέλλον δημιουργώντας προσδοκίες και ελπίδες για το όχι-τώρα-ακόμα. Σε αυτή την θεωρία, δεν υπάρχει ένας σταθερός, παγκόσμιος χρόνος, αλλά εξαρτάται από το σημείο αναφοράς.

Στο δεύτερο είδος, αλλιώς “B-Time”, ο χρόνος αποτελείται από άπειρα τώρα σε σειρά, τα οποία έχουν ξεκάθαρες και αμετάβλητες σχέσεις μεταξύ τους. Δηλαδή, ένα σημείο στον χρόνο είναι ξεκάθαρα και χαρακτηριστικά πριν από κάποιο και μετά από ένα άλλο (Urry, 2000).

Ο Heidegger απέρριψε τον B-Time, λέγοντας ότι ο χρόνος καθορίζεται από κάθε Dasein ξεχωριστά και δεν υπάρχει ένας γενικός, παγκόσμιος χρόνος. Έρχεται σε περισσότερη συμφωνία με τον Α-Time, με κεντρικό σημείο αναφοράς κάθε Dasein, το οποίο καθορίζει ο χρόνος. Η αρχή του και το τέλος του είναι οι θεμελιώδεις στιγμές της ύπαρξης του, ο κοινός τόπος όλων ανεξαιρέτως των Dasein. Κάθε παρόν, λοιπόν, εμπεριέχει και το παρελθόν, ως τις συνθήκες που διαμόρφωσαν την παρούσα στιγμή, την ιστορία του Dasein. Όμως το παρόν εμπεριέχει και προσδοκίες για το μέλλον, τι περιμένει το Dasein ότι θα είναι το τώρα του που ακόμα δεν έχει έρθει. Ο θάνατος, όμως, το τελευταίο τώρα του Dasein, είναι για τον Heidegger ίσως το πιο σημαντικό γεγονός στην ζωή,και το μόνο αναπόφευκτο. Προτρέπει τα Daseins να είναι σε θέση να μπορούν να χρησιμοποιήσουν το αναπόφευκτο Angst το οποίο, όπως είπαμε, έρχεται από την συνειδητοποίηση της περατότητας τους, ώστε να μπορούν να ελέγχουν το παρόν τους ώστε το επιθυμητό μέλλον τους να είναι πιο εύκολα πραγματοποιήσιμο.

3. Χαϊκού και Heidegger

haiku poetry

3.1 Χαϊκού, Χρόνος, Τίποτα, Angst και Θάνατος

Ας ξεκινήσουμε την αναζήτηση μας ανάποδα, με την τελευταία εξέταση της φιλοσοφίας του
Heidegger.

Ο χρόνος των χαϊκού είναι περίεργος. Υπήρξε κανόνας των παραδοσιακών χαϊκού να γράφονται στον ενεστώτα και να αναφέρονται πάντα στο παρόν. Από αυτό κανείς θα μπορούσε να υποθέσει ότι τα χαϊκού είναι άνευ χρόνου ή timeless. Δεν είναι ακριβώς έτσι, αφού απαραίτητο συστατικό του χαϊκού είναι το kigo, η λέξη η οποία καταδεικνύει την εποχή την οποία διαδραματίζεται. Μερικές φορές μπορεί να υπάρχουν και άλλα στοιχεία που να μαρτυρούν αν το χαϊκού περιγράφει ένα νυχτερινό ή πρωινό εδώ-και-τώρα. Αυτά τα χρονικά στοιχεία ουσιαστικά κάνουν το χαϊκού ημι-περιοδικό: μπορεί να αναφέρεται σε οποιοδήποτε ανοιξιάτικο απόγευμα,βροχερό καλοκαιριάτικο ξημέρωμα ή χειμωνιάτικο χιονισμένο δείλι. Ταυτόχρονα αναφέρεται όμως και σε μία χρονική συγκυρία (εξού και τοημι-περιοδικό): αυτή που εμπεριείχε το απόσταγμα της στιγμής που γέννησε το εν λόγω χαϊκού.

Στο Ζεν, είναι «όλα και τίποτα», όμως το τίποτα είναι ο στόχος. Το τίποτα είναι η αλήθεια. Ο κόσμος είναι μια ατελής απομίμηση της αλήθειας, της τελειότητας η οποία βρίσκεται στο κενό, μια αλήθεια η οποία ακριβώς δεν μπορεί να ονομαστεί ή να περιγραφεί, ένας συνδυασμός Heidegger και του άπειρου του Τάο. Το χαϊκού αντλεί ενέργεια από το τίποτα, όμως ισορροπώντας μεταξύ νοήματος, διαίσθησης, του είναι σε ελάχιστο δυνατό βαθμό το οποίο από την ύπαρξη που τείνει σε ανυπαρξία, ξεκλειδώνει πολλά περισσότερα απ'όσα φαίνεται μπορεί να χωρέσει. To Dasein που έχει νιώσει το Angst και έχει επαναθεωρήσει την ύπαρξη του, ή θα έχει νιώσει την διαφορά μεταξύ ενός κόσμου με νόηματα και ενός κόσμου επίπεδου (η διαφορά θα μπορούσε να αναχθεί και σε έναν κόσμο συσχετίσεων πρόσχερων και έτοιμων-προς-χρήση υπάρξεων με το Dasein, αλλά ίσως μια τέτοια σύγκριση να είναι επιφανειακή), μπορεί να δει πως στα χαϊκού, από την σειρά λέξεων δίχως νόημα βγαίνει ένα βαθύτερο,υπεργλωσσικό (υπερκειμενικό;),διαυπαρξιακό απόσταγμα του τώρα...

Αντίστροφα, ο ποιητής του χαϊκού δεν ενδιαφέρεται για τον θάνατο του, ούτε ο θάνατος εκφράζεται ως κάποιο τραγικό τέλος. Ο θάνατος στα χαϊκού απλά υπάρχει όπως ο «θάνατος» του χειμώνα ανοίγει τον δρόμο για την άνοιξη, ή όπως τα καλοκαιρινά χορτάρια προήλθαν από τα όνειρα των στρατιωτών. Δεν υπάρχει ένα επιθυμητό μέλλον στον κόσμο του χαϊκού: το μέλλον δεν το απασχολεί.

3.2. Χαϊκού και Ύπαρξη-στον-κόσμο.

Σε ποια από αυτές τις δύο κατηγορίες, αλήθεια, ανήκει ο συσχετισμός που δημιουργεί το Dasein όταν αντιλαμβάνεται υπάρξεις για τις οποίες θα γράψει haiku; Τα haiku φέρονται σαν να υπογραμμίζουν την ορθότητα των συλλογισμών του Heidegger, αντιστρέφοντας όμως τους συσχετισμούς. Οι zuhanden υπάρξεις σε ένα haiku, οι έτοιμες-προς-χρήση, φαίνεται να χάνουν την λειτουργικότητα και την καθημερινή τους χρηστικότητα κάτω από το αποσταγματικό βλέμμα του ποιητή, αναλύονται στις αντικειμενικές τους ιδιότητες: το καθαρό, φυσικό σχήμα ενός σφυριού μπορεί να αποτελέσει το θέμα ενός χαϊκού, η αισθητηριακή παρατήρηση και επαναπροσδιορισμός μίας ύπαρξης, μιας ιδέας ή ενός συνόλου ιδεών και υπάρξεων η οποία έχει χάσει κάθε φυσική υπόσταση επιδιώκεται από τον ποιητή και την παράδοση των χαϊκού. Αντίστροφα, υπάρξεις πρόχειρες, οι οποίες δεν έχουν κάποια καθημερινή λειτουργικότητα και άρα για ένα τυχαίο Dasein δεν μπορούν να είναι έτοιμες-προς-χρήση, δηλαδή απλά υπάρχουν, αποκτούν μια χρήση: γίνονται τα θέματα ενός χαϊκού, γίνονται τμήματα της απόσταξης του χρόνου, αποδείξεις ότι το Dasein δικαίως διερωτάται για την ύπαρξη του γιατί αυτή είναι σημαντική και όμορφη.

Τα πάντα τα οποία απλά το Dasein παρατηρεί, χωρίς να έχει άλλους ενεργούς και εμπειρικούς συσχετισμούς μαζί του, μια σχέση την οποία ο Heidegger θεωρεί υποδεέστερη μπορεί, μέσω των χαϊκού, να γίνουν σημαντικά, τα πάντα μπορούν να σταματήσουν απλά να υπάρχουν γίνοντας μέρη ενός λειτουργικού, εμπειρικού συσχετισμού με τα Dasein. Αυτή η λειτουργικότητα δεν είναι κάποια «πρακτική» χρήση αντίστοιχη με το χτύπημα του σφυριού για το κάρφωμα της πρόκας, είναι η παρατήρηση του φύλλου που χορεύει στον φθινοπωρινό άνεμο για την έκφραση, για την ποίηση. Η «αντικειμενική παρατήρηση» μιας ύπαρξης σταματάει να είναι αντικειμενική,γιατί ένα χαϊκού γράφτηκε γιαυτήν, εμπνεύστηκε από αυτήν, το Dasein-ποιητής ποτέ δεν θα δει την ίδια ύπαρξη ξανά σαν αυτή απλά να υπάρχει, γιατί η σχέση άλλαξε, το Dasein το έκανε έτοιμο-προς-χρήση: η χρήση της είναι η ίδια η απόδειξη της σημαντικότητας του είναι του Dasein.

3.3. Haiku και Dasein

Το haiku φαίνεται να είναι μια όψη του πολιτισμού του Dasein η οποία δεν έχει προσπαθήσει να δώσει απάντηση στο ερώτημα της ύπαρξης, αλλά, κατά κάποιον τρόπο, είναι σαν να θέλει να τονίσει το γιατί η ύπαρξη (αλλά και η ερμηνεία της) είναι σημαντική και αξιόλογη.

Έχουν υπάρξει μακροσκελείς και φλύαρες ποιητικές οι οποίες προσπαθούν με έναν υπερβολικό, πληθωριστικό και εξαντλητικό τρόπο να εξηγήσουν το νόημα της ύπαρξης, την σημαντικότητα ή την ομορφιά της. Tα χαϊκού, με την απλότητα και την τελειότητα της οικονομίας τους, είναι ένα βήμα πιο κοντά στο να αναπαραστήσουν, αν όχι το απόσταγμα της ύπαρξης ή γιατί η διερώτηση σχετικά με αυτή είναι σημαντική, την ίδια την ύπαρξη και πώς την βιώνει το Dasein. Εδώ ίσως έγκειται η διαφορά που αναφέρεται στον Ταοϊσμό, του να ξέρεις κάτι και να το βιώνεις. Είναι διαφορετικό η ύπαρξη απλά να κατανοείται, και διαφορετικό απλά να βιώνεται. Μακρύτερα από το λογικό και κοντύτερα στο διαισθητικό, πιο κοντά στην εμπειρία της ύπαρξης απ'ότι στην εξήγηση της.

Άλλωστε, κάθε μορφή τέχνης είναι μια προσπάθεια επικοινωνίας, και κάθε μορφή επικοινωνίας είναι προσπάθεια ένα μυαλό, ένα Dasein, να επικοινωνήσει με ένα άλλο Dasein. Αν οι άνθρωποι μπορούσαν να δώσουν σε άλλους ανθρώπους να καταλάβουν ακριβώς τι νιώθουν ή τι σκέφτονται, πολλά από τα προβλήματα του κόσμου δεν θα υπήρχαν. Στην ίδια την τέχνη αυτό υπάρχει ως πρόβλημα, η συχνή αδυναμία σωστής επικοινωνίας καλλιτέχνη και κοινού, όταν το κοινό «δεν παίρνει το μήνυμα». (McCloud, 1992). Τα χαϊκού φαίνονται απλά να παρακάμπτουν αυτό το διαρκές πρόβλημα επικοινωνίας, αναπαριστώντας το «ζουμί» της εμπειρίας (ή θα μπορούσαμε να πούμε, αναπαριστώντας την εντύπωση της εμπειρίας), προσκαλώντας όλα τα Dasein να σχηματίσουν σε επόμενο επίπεδο ελεύθερα την δική τους εμπειρία διαβάζοντας, απολαμβάνοντας και ερμηνεύοντας, χωρίς πρέπει, το ποίημα.

Αξίζει όμως να εξετάσουμε το ενδεχόμενο το χαιντεγκεριανό Dasein να μην μπορεί καν να ισχύσει στην περίπτωση των δημιουργών των χαϊκού. Όπως δείξαμε, υπάρχουν μεγάλες διαφορές ανάμεσα στο χαϊκού, ή αλλιώς, στην επιτομή της ιαπωνικής Ζεν φιλοσοφίας, και στον Heidegger, τυπικό δείγμα δυτικής οντολογικής φιλοσοφίας... Τι είναι το Dasein; Η ύπαρξη η οποία ανησυχεί για την ύπαρξη της και την αναπόφευκτη ανυπαρξία της. Πόσο μακριά από αυτό μπορεί να είναι οι ποιητές των χαϊκού, οι οποίοι όχι μόνο δεν φαίνεται να ανησυχούν για την ανυπαρξία τους, μαγευόμενοι από τα μεθυστικά αποστάγματα του τώρα, για τα οποία αξίζει να απομακρυνθούν για λίγο από το τίποτα, δεν φαίνεται να τους απασχολεί ούτε η ίδια τους η ύπαρξη έτσι όπως θα την αντιλαμβανόταν ένα Dasein του οποίου ο κόσμος είναι κατά κύριο λόγο δυτικής κουλτούρας. Οι αξίες αντιστρέφονται, το τίποτα γίνεται τα πάντα και το παν δεν αξίζει τίποτα, οι άνθρωποι ναι μεν ενδιαφέρονται για την ύπαρξη τους αλλά δεν τους απασχολεί η απάντηση γιατί φαίνεται να θέτουν διαφορετική ερώτηση από αυτή την οποία καταλογίζει ο Heidegger στα Dasein. Δεν υπάρχει Angst παρά μόνο κομψή αποδοχή, ο θάνατος δεν είναι το τέλος αλλά άλλη μια αρχή ή πιθανόν στιγμή...

Ίσως το Dasein να αναφέρεται, τελικά, όχι στον σκεπτόμενο, συνειδητοποιήμενο και με υπαρξιακές ανησυχίες άνθρωπο, αλλά στον «δυτικό», ο οποίος λόγω του σύνολου της κουλτούρας του έχει τις ιδέες που έχει για τον τελικό θάνατο, το παράλογο του τίποτα, ή την σημαντικότητα της ατομικότητας. Ακόμα και η χρήση των καθημερινών, έτοιμων-προς-χρήση αντικειμένων ως τέτοιων, η αποθέωση της σχέσης του Dasein με τον κόσμο του, δεν είναι παγκοσμίως θεμιτή – για μερικές μη-ευρωπαϊκές κουλτούρες, συμπεριλαμβανομένων των ασιατικών, η συνήθεια σε οτιδήποτε και η αδυναμία του ανθρώπου να δει τον κόσμο με το μάτι (αλλά και με το αυτί, την μύτη, τα δάχτυλα, την δημιουργικότητα) του ποιητή χαϊκού, δηλαδή αισθητηριακά και φυσικά, θα ήταν μια πραγματική αποτυχία και απογοήτευση. Ο δρόμος μακριά από την φώτιση...

4. Συμπεράσματα

Ξεκίνησα να κάνω μια περιγραφή του χαϊκού, τι σημαίνει, πώς και γιατί ξεκίνησε, το φιλοσοφικό υπόβαθρο που γέννησε και έθρεψε αυτό το είδος ιαπωνικής ποίησης. Έπειτα, ανέφερα μερικές πτυχές της χαϊντεγκεριανής φιλοσοφίας, με σκοπό να ψάξω τυχόν σημεία τομής. Εκτός από μερικές ενδιαφέρουσες αντιθέσεις, όπως στην περίπτωση του υλικού περιβάλλοντος και της έννοιας του τίποτα, ανακάλυψα πως, ενώ ουσιαστικά, Τάο/Ζεν και Heidegger μιλάνε για τα ίδια προβλήματα – χρόνο, το μέλλον του σκεπτόμενου ανθρώπου και κατά πόσο είναι στα χέρια του,την σχέση του με τον περιβάλλων κόσμο – ο τρόπος αντιμετώπισης είναι τόσο ριζικά διαφορετικός που απαιτεί ανάλυση σε Παραδειγματικό επίπεδο.

Αν, σύμφωνα με τους ορισμούς του Heidegger, ο τρόπος ζωής και η κοσμοαντίληψη των παλαιών πολιτισμών της Άπω Ανατολής δεν τους επιτρέπει να μπορούν να ονομαστούν Dasein,καθώς για τον Heidegger το Dasein έχει πολύ συγκεκριμένες – δυτικές, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε – προσδοκίες από τον χώρο και τον χρόνο, ίσως να χρειάζεται ένα θεωρητικό άνοιγμα στην Ανατολή από τους ακαδημαϊκούς της Δύσης. Συχνά άλλωστε ακούμε σε πολλές κοινωνιολογικές, ανθρωπολογικές, ιστορικές και φιλοσοφικές θεωρίες το εξής κλασικό: Ό,τι συζητούμε ισχύει μόνο για την Δύση. Μέχρι πότε όμως η Δύση, που ακόμα θεωρεί τον εαυτό της σπουδαίο λόγω της τεχνοκρατίας της, θα εξακολουθεί να φέρεται αλαζονικά και να κοιτάζει αφ υψηλού τον υπόλοιπο κόσμο μέσα από τα κιάλια του θετικισμού; Ακόμα και σε αυτό τον βαθμό έχει υπάρξει πρόοδος: ερευνητές όπως ο Fritjof Capra με το βιβλίο του “Τάο και Φυσική” έχουν βάλει τα θεμέλια για την γεφύρωση της επιστημονικής μεθόδου και της κβαντικής φυσικής με το Τάο και τον Ινδουισμό. Πιστεύω πως το μέλλον και των δύο γνωστικών πεδίων βρίσκεται στην μεταξύ τους συνεργασία (Capra, 1982). Ίσως τότε να καταφέρουν και οι δυτικοί να κατανοήσουν και να αναπαράγουν το πραγματικό πνεύμα του χαϊκού, όπως ο δάσκαλος Bashō .

~ ~ ~ ~

Βιβλιογραφία

Capra, F. (1982), Το Τάο και η Φυσική. Εκδόσεις dρόρα
Gorner, P. (ed.) (2000) Twentieth Century German Philosophy. Oxford, New York: Oxford
University Press.
Grigg, R. (1994) The Tao of Zen, Alva Press
Kakuzo, O. (1906) The Book of Tea, Dreamsmyth (έκδοση εκτός ορίων πνευματικής ιδιοκτησίας)
McCloud, S. (1992) Understanding Comics, Harper Perennial
Rée, J. (1998) Heidegger, Phoenix
Thomas, J. (1996) Time, Culture and Identity: An Intepretive Archaeology. London: Routledge. (θα
το δούμε)
Urry, J. (2000) Sociology Beyond Societies: Mobilities for the 21st century. Routledge, 105-130.

----------------------------------


εδώ η παρουσίαση του πλήρες κειμένου

Μια Χαϊντεγκεριανή Προσέγγιση των Χαϊκού(.pdf)

---------------------------------

(σχετικά με το Haiku σε προημούμενη ανάρτηση)

~*~*~*~*~*~*~