διάμεσο..

                                             Όψεις του προσωπείου  

Συμπεράσματα

Ορισμένες πρωταρχικές διαπιστώσεις:

Πρώτη διαπίστωση: Το προσωπείο διαπερνά όλους τους πολιτισμούς, περισσότερο ή λιγότερο «αναπτυγμένους», και όλες τις περιόδους ήδη από την εποχή του λίθου.Δεύτερη διαπίστωση: Η χριστιανική θρησκεία αρνήθηκε τις μάσκες. Αλλά αν και ο καθολικισμός τις απαγόρευσε, και μάλιστα πολύ νωρίς[32], στις θεατρικές παραστάσεις, δεν μπόρεσε να αποτρέψει, ιδιαίτερα στις λατινοαμερικάνικες χώρες, τους πιστούς της από το να συμμετέχουν ως μασκοφόροι σε διάφορα δρώμενα, χριστιανικά, μάλιστα, πολλές φορές. Ούτε και η ορθόδοξη εκκλησία μπόρεσε να εξαλείψει τους ερωτικούς αλλά και πένθιμους κουδουνοφόρους, που έλκουν την καταγωγή τους από την αρχαιότητα, ή τους ναουσαίους γιαννίτσαρους, στους οποίους συμπλέκονται αρχαιοελληνικές συνήθειες, σύμβολα του χριστιανισμού και νεότερα ιστορικά δεδομένα της περιόδου της τουρκοκρατίας.[33]

 

 

Τρίτη διαπίστωση: Στη Βενετία, (Εικ. 5) η απόκρυψη των χαρακτηριστικών με τη μάσκα, σε όλη τη διάρκεια της χρονιάς, «επέτρεπε» το απαγορευμένο, δηλαδή τον τζόγο, τη μοιχεία, την παρακολούθηση μιας θεατρικής παράστασης, κάτι ιδιαίτερα επιλήψιμο για τις κυρίες του καλού κόσμου. Η απαγόρευσή της μέχρι τα μισά του 19ου αιώνα από την αυστροουγγρική εξουσία, προκειμένου να μη διασαλεύεται η έννομη τάξη, είχε και την εξαίρεσή της: τις ιδιωτικές γιορτές. Μόνο με την πτώση της το καρναβάλι ανέκαμψε.

 
Τέταρτη διαπίστωση: Το προσωπείο μπορεί να τρομάζει, να προστατεύει τον χρήστη ή να αποτρέπει το ανεπιθύμητο, να αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα ενός τελετουργικού και να επιφυλάσσει σε αυτόν που τη φορά προνομιακό ρόλο, να είναι το υποκατάστατο ενός θεού ή το μέσο για την έκσταση του πιστού και την ένωση με τον θεό, ή ο τρόπος με τον οποίο μπορεί να εμφανίζεται μια Δύναμη σαν να μην έχει άλλη μορφή, οπότε παρουσιάζεται εξολοκλήρου ως προσωπείο. Το προσωπείο αποβλέπει στο να αποκαλύπτει και να αναπαράγει ένα πρόσωπο ή ένα χαρακτήρα και αποτελεί το προαπαιτούμενο για τη διείσδυση στο έτερον. Διατηρεί ή καταργεί την ταυτότητα και εξυπηρετεί αντιλήψεις για την αντιμετώπιση δυνάμεων υπερφυσικών ή για τη διείσδυση σε αυτές, δηλαδή σε κάτι πέραν του γνωστού και οικείου. Το προσωπείο είναι η συμβολική έκφραση του υπερφυσικού, υποκατάστατο ενός θεού, μέσο επαφής με δυνάμεις πέραν του ανθρώπου. Μπορεί να είναι φυσική/ρεαλιστική ή να παριστάνει υπερφυσικά όντα, προγόνους, παράδοξες ή φανταστικές μορφές.

Το προσωπείο-μάσκα, που λειτουργεί ενίοτε όπως η εικόνα στον καθρέφτη, με ανθρωπόμορφα ή ζωόμορφα χαρακτηριστικά, εμπεριέχει την αξία του αιώνιου. Και τούτο το διαπιστώνουμε είτε εμβαθύνουμε τις σημασίες της διαρκούς επανάληψης και της διαρκούς ανάγκης για χρήση του, είτε εντοπίζουμε τις έννοιες του σταθερά δυναμικού και αέναου (γι’ αυτό θεϊκού) που αυτό εκφράζει στις ιδεολογίες τον άνθρωπο κάθε εποχής και κάθε τόπου. Μπορούμε άραγε να κοιταζόμαστε με ακάλυπτα πρόσωπα χάρη σε κάποια βαθιά και αμοιβαία αισθήματα;

Τι είναι τελικά το προσωπείο; Μοιάζει να είναι τόσο αντιφατικό, καθώς εμπλέκεται με το απόλυτα σοβαρό και το τρομακτικό που είναι ο θάνατος αλλά και το απόλυτα αστείο και την απόλυτη εκτροπή από το κανονικό, το συνηθισμένο, το κοινωνικά αποδεκτό. Εμπλέκεται με το ψεύδος και την απόκρυψη αλλά και την αποκάλυψη μέσα από τη μεταμόρφωση και την αλήθεια. Το προσωπείο προκαλεί τρόμο, γέλιο, θαυμασμό, περισυλλογή, δέος. Ποιος είναι τελικά ο γενικός νόμος που διέπει το προσωπείο; Υπάρχει κάτι σταθερό, κάτι που να μας επιτρέπει να το «πιάσουμε»;
 

Εμείς εντοπίσαμε ορισμένες «σταθερές» στο προσωπείο. Το πρώτο είναι η απουσία τάξης και σταθερότητας, η εκ-κεντρικότητα που προκαλεί περιπλανήσεις στον εννοιολογικό της πλούτο, η ρευστότητα και η μεταμόρφωση, κυρίως του σώματος· είναι η καθαρή σειρά των φαινομένων, η χωρίς χρόνο και φύλο ρευστότητα των μορφών, η χωρίς όρια αλλά υπό όρους διάχυση και εξακτίνωση, η απελευθέρωση από την υποκειμενικότητα, η αμφισβήτηση της ύπαρξης και η απάρνηση του πραγματικού, η έκθεση στον ίλιγγο των άλλων ειδών, η αποπλάνηση που προκαλούν συγκεκριμένες ετερότητες. Από μια τέτοια διαδικασία, όπου το κάθε Εγώ δεν είναι ποτέ ολικό και αυτόνομο, αλλά υφίσταται διαλογικά σε μια ελαστική και ανοιχτή σχέση με την ετερότητα, προκύπτει η λήθη αλλά και η αλήθεια του, η απώλεια ή η συγκάλυψη και η λήθη πλευρών της ύπαρξης και η αποκάλυψη και η αλήθεια άλλων, με τελικό σκοπό την α-λήθεια, την απουσία λήθης, την απουσία της απουσίας, του μηδενός. Ποιος άραγε θα μπορούσε να πει ποια είναι η πραγματική μορφή της Μήτιδας από όλες εκείνες που πήρε, προκειμένου να αποφύγει τον έρωτα του Δία; Σε ποια μορφή του είναι πραγματικός ο Δίας: όταν ενώνεται με τη Σεμέλη (φωτιά), την Ευρώπη (ταύρος), τη Λήδα (κύκνος), τη Δανάη (βροχή); Πότε είναι πραγματικός ο Ερμής: όταν είναι Κερδώος, αγγελιοφόρος των θεών ή ψυχοπομπός; Θα έλεγε κανείς ότι η μια μορφή με τις συγκεκριμένες ιδιότητες αναιρεί την άλλη σε ένα διαρκές παιχνίδι αντιφάσεων και αντιπαλοτήτων, σε μια πράξη ταυτόχρονα προθετική αλλά και ακούσια, βαθύτατα προσωπική και μοναχική, ακόμη κι αν προκαλείται από το άλλο ή τον άλλον, σε στιγμές της ουσιαστικότερης αυτονομίας και ανεξαρτησίας του θύματος, αυτού δηλαδή που υφίσταται τη μεταμόρφωση, από το θύτη που προκαλεί τη μεταμόρφωση, την έκ-σταση εκ του οικείου τόπου και την αποκάλυψη μυστικών πτυχών του εαυτού. [οπτικό υλικό] Ό,τι ακριβώς συμβαίνει και με την ερωτική αποπλάνηση, περιπλάνηση και παραπλάνηση, όπου το καθένα από τα δύο ερωτικά υποκείμενα διαχέεται και χάνεται στο άλλο, χάνεται αντικειμενικά, γιατί ταυτίζεται με το αντικείμενο και χάνει ηθελημένα την ταυτότητά του ή κομμάτια της ταυτότητάς του ανακαλύπτοντας άλλα. Η υπέρτατη μεταμόρφωση τείνει προς τη θεότητα.

 

Το δεύτερο χαρακτηριστικό είναι ότι τα προσωπεία δεν μπορούν να ερμηνευθούν από μόνα τους ως ξεχωριστά αντικείμενα ή να αντιμετωπιστούν μόνο ή κυρίως αισθητικά. Η ερμηνεία του προσωπείου μπορεί να γίνει μόνο μέσα στα συμφραζόμενά της, τον χορό ή τον τελετουργικό, όπου οι άνθρωποι συμμετέχουν ως ίσοι εταίροι. διαφορετικά, το προσωπείο μοιάζει ακίνητο, όπως ακίνητο είναι το νεκρικό προσωπείο. 

Το τρίτο στοιχείο είναι ότι προσωπείο κινείται σε οριακές περιοχές, επιτρέπει τη διείσδυση στο άλλο, στο έτερον, είτε αυτό είναι ο θάνατος, το μη κανονικό, το μη κοινωνικά αληθές· επιτρέπει την επικοινωνία με μιαν άλλη όψη του ιερού, όχι πλέον κανονικού, σταθερού και ορισμένου αλλά παράξενου, ακατάληπτου και ανατρεπτικού. επιτρέπει την υπέρβαση όλων των μορφών και όλων των προσδιορισμών υιοθετώντας όλες τις όψεις αλλά δίχως να κλείνεται σε καμιά. Παίζει με τις φαινομενικότητες, απαλείφει τα όρια ανάμεσα στο φανταστικό και το πραγματικό, καταργεί τις δακεκριμένες κατηγορίες, ξεθωριάζει και συγχέει τις ξεκάθαρες αντιθέσεις που δίνουν στον κόσμο τη λογική και τη συνοχή του, συγχέει τα φύλα και τις ηλικίες, το άγριο και το πολιτισμένο, το μακρινό και το κοντινό, εισάγει το υπερφυσικό στον φυσικό κόσμο, ελαχιστοποιεί την απόσταση που χωρίζει τον άνθρωπο από το ζώο καθώς και τα όρια μεταξύ τους, καταπίνουν την τροφή και πίνουν κρασί, είτε πρόκειται για τον μασκαρά είτε για τον νεκρό που πάνω του θα του χύσουμε κρασί. 

Από την άλλη βέβαια, το προσωπείο είναι η «εμπειρία του απολύτως ετέρου», όπως είπε ο Βερνάν (1992, 34), του θανάτου (νεκρικό προσωπείο), αυτού που είναι μακριά από το αισθητικό και πολιτικό ανθρώπινο ιδεώδες (αποτροπαϊκό προσωπείο), αυτό που με την ακινησία του θυμίζει στον άνθρωπο τη θνητότητά του (θεατρικό προσωπείο). Ακόμη κι έτσι όμως, το έτερον του προσώπου, το προσωπείο, αυτή η ρήξη, η κάθετη λύση της συνέχειας, αποτελεί το σημείο αναγνώρισης του ταυτού, του χώρου δηλαδή και του χρόνου του πρέποντος που αντιδιαστέλλεται με τον τόπο και τον καιρό της ετερότητας. Από αυτή την άποψη, το έτερον και το ταυτόν δεν είναι ανεξάρτητα αλλά σημεία αναγνώρισης του Είναι τους. 

 

Κλείνουμε αυτή τη διαδρομή στα περίεργα και γοητευτικά μονοπάτια του προσωπείου με μια υπαινικτική μόνο αναφορά στην απόκρυψη του γυναικείου προσώπου τόσο στον δυτικό πολιτισμό όσο και στον μουσουλμανικό κόσμο. Οι σκοποί και η φιλοσοφία αυτής της απόκρυψης είναι σαφώς διαφορετικοί. Το αποτέλεσμα υποψιάζομαι πως είναι κοινό. (Εικ. 4,5)

Δήμητρα Μήττα

_______________________

Σημειώσεις

^[32] Η χρήση της επιτρεπόταν μόνο σε σκηνές λαϊκών μυστηρίων ή σε δημόσιες διασκεδάσεις και συνδέθηκε με το κακόφημο.

^[33] Για το καρναβάλι της Νάουσας βλ. Μπάιτσης (2001), όπου γίνεται και μια πολύ ενδιαφέρουσα επισήμανση για τις ομοιότητες της μάσκας του Γιανίτσαρου με μυκηναϊκό προσωπείο, στο οποίο διακρίνονται τα χαρακτηριστικά του προσώπου της Μπούλας (Εικ. 3). Ενδιαφέρον και συνοπτικό είναι και το άρθρο της Μ. Μπελογιάννη-Αργυροπούλου στο περιοδικό Ελληνικό Πανόραμα (2002). Επιπλέον, στις λαϊκές εκκλησιές, Εικ. 1-2, 3-4 στα σπίτια, στις βρύσες οι πρωτομάστορες έβαζαν τα σημάδια τους, λ.χ. ένα κεφάλι ανδρικό που μοιάζει με μάσκα. Τέτοιες φιγούρες, σαν αποτροπαϊκά προσωπεία υπάρχουν και στο κέντρο σφυρήλατων σινιών.

_________

___

♈