GUSTAVE LE BON - Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ (ΙI)

οι καθοδηγητές των μαζών 
και τα μέσα τους της πειθούς

Μέρος 2ο

   Κεφ.  3ο 

1. Οι καθοδηγητές των μαζών.

Από τη στιγμή που ένας ορισμένος αριθμός ζωντανών υπάρξεων συγκεντρώνονται,είτε πρόκειται για μια αγέλη ζώων είτε για μια μάζα ανθρώπων,τοποθετούνται από ένστικτο κάτω από την εξουσία ενός αρχηγού,δηλαδή ενός καθοδηγητή.
Μέσα στις ανθρώπινες μάζες ο καθοδηγητής παίζει σημαντικό ρόλο.Η βούλησή του είναι ο πυρήνας,γύρω από τον οποίο διαμορφώνονται και συνταυτίζονται οι απόψεις.Η μάζα είναι μια αγέλη,που δεν θα μπορούσε να κάνει δίχως αφεντικό.
Ο καθοδηγητής υπήρξε αρχικά,τις περισσότερες φορές,ένας καθοδηγούμενος,υπνωτισμένος από την ιδέα της οποίας έγινε στην συνέχεια ο απόστολος.Αυτή τον κυριεύει,σε σημείο που όλα εξαφανίζονται εκτός από αυτήν,και που κάθε αντίθετη άποψη του φαίνεται πλάνη και προκατάληψη.Έτσι και ο Ροβεσπιέρος υπνωτίστηκε από τις χίμαιρικές του ιδέες και χρησιμοποίησε τις μεθόδους της Ιερής Εξέτασης για να τις διαδώσει.
Οι καθοδηγητές δεν είναι, τις περισσότερες φορές,άνθρωποι της σκέψης αλλά της δράσης.Είναι ελάχιστα οξυδερκείς και δεν θα μπορούσαν να είναι,καθώς η οξυδέρκεια οδηγεί γενικά στην αμφιβολία και στην αδράνεια.Στρατολογούνται κυρίως ανάμεσα σε αυτούς τους νευρωσικούς,αυτούς τους εξερεθισμένους,αυτούς τους ημιπαράφρονες που βαδίζουν στα ορια της τρέλας.Όσο παράλογη κι αν είναι η ιδέα που υπερασπίζονται ή ο σκοπός που επιδιώκουν,κάθε συλλογισμός αδυνατίζει απέναντι στην πεποίθησή τους.Η περιφρόνηση και οι διωγμοί άλλο δεν κάνουν από το να τους παροτρύνουν επιπλέον.Προσωπικό συμφέρον,οικογένεια,όλα έχουν θυσιαστεί.Το ίδιο ένστικτο της αυτοσυντήρησης εκμηδενίζεται σ' αυτούς,σε σημείο που η μόνη αμοιβή που ζητούν συχνά είναι το μαρτύριο.Η ένταση της πίστης προσδίδει στα λόγια τους μεγάλη υποβλητική δύναμη.Το πλήθος ακούει πάντα τον άνθρωπο που είναι προικισμένος με δυνατή βούληση.Τα άτομα που είναι συναθροισμένα σε μάζα,καθώς χάνουν κάθε βούληση,στρέφονται από ένστικτο προς αυτόν που την έχει.

Από καθοδηγητές,οι λαοί ποτέ δεν είχαν έλλειψη: όμως όλοι δεν διαθέτουν,κι εδώ υπάρχει έλλειψη,τις δυνατές πεποιθήσεις που κάνουν τους αποστόλους.Συχνά είναι επιτήδειοι ψευδορήτορες,που δεν επιδιώκουν παρά τα προσωπικά τους συμφέροντα,και προσπαθούν να πείσουν κολακεύοντας χαμηλά ένστικτα.Η επιρροή που ασκούν,έτσι,μένει πάντα εφήμερη.Οι μεγάλοι πεπεισμένοι που ξεσηκώνουν την ψυχή των μαζών,οι Πέτρος ο Ερημίτης,οι Λούθηρος ,οι Σαβαναρόλας,οι άνθρωποι της Επανάστασης,δεν άσκησαν γοητεία παρά αφού πρώτα οι ίδιοι υποδουλώθηκαν σε μια πεποίθηση.Τότε μπόρεσαν να δημιουργήσουν μέσα στις ψυχές αυτή την τρομερή δύναμη που ονομάζεται πίστη,που κάνει τον άνθρωπο απόλυτο σκλάβο του ονείρου του.

Να δημιουργούν την πίστη,είτε πρόκειται για θρησκευτική,πολιτική ή κοινωνική πίστη,για πίστη σε ένα έργο,σε ένα πρόσωπο,σε μια ιδέα,αυτός είναι κυρίως ο ρόλος των μεγάλων καθοδηγητών.Απ' όλες τις δυνάμεις που διαθέτει η ανθρωπότητα,η πίστη υπήρξε πάντα μία από τις πιο σημαντικές,και δικαιολογημένα το Ευαγγέλιο της αποδίδει τη δύναμη να σηκώνει τα βουνά.Όταν προικίζεις τον άνθρωπο με μια πίστη,σημαίνει ότι δεκαπλασιάζεις τη δύναμή του.Τα μεγάλα γεγονότα της ιστορίας πραγματώθηκαν συχνά από αφανείς πιστούς,που δεν είχαν με το μέρος τους παρά μόνο την πίστη τους.Δεν είναι με μορφωμένους και φιλοσόφους,ούτε κυρίως με σκεπτικιστές,που ιδρύθηκαν οι θρησκείες που κυβέρνησαν τον κόσμο,και οι απέραντες αυτοκρατορίες,οι εκτεταμένες από το ένα ημισφαίριο στο άλλο.

Όμως,τέτοια παραδείγματα αναφέρονται σοτυς μεγάλους καθοδηγητές και,αυτοί οι τελευταίοι,είναι πολύ σπάνιοι για να μπορεί η Ιστορία εύκολα να καθορίσει τον αριθμό τους.Σχηματίζουν την κορυφή μιας συνεχούς σειράς,που κατεβαίνει από τον ισχυρό χειριστή ανθρώπων στον εργάτη που,μέσα σ' ένα καπνισμένο πανδοχείο,γοητεύει αργά τους συντρόφους του,αναμασώντας ασταμάτητα κάποιες συνταγές που δεν καταλαβαίνει καθόλου,αλλά των οποίων η εφαρμογή,σύμφωνα με αυτόν,οφείλει να επιφέρει τη σίγουρη πραγμάτωση όλων των ονείρων και όλων των ελπίδων.

Μέσα σε κάθε κοινωνική σφαίρα,από την πιο υψηλή μέχρι την πιο χαμηλή,από τη στιγμή που ο άνθρωπος δεν είναι πια απομονωμένος,υποκύπτει σύντομα στο νόμο ενός καθοδηγητή.Τα περισσότερα από τα άτομα,μέσα στα λαϊκά στρώματα κυρίως,καθώς δεν έχουν,εκτός από την ειδικότητά τους,καμιά ιδέα σαφή και δικαιολογημένη,είναι ανίκανα να κατευθύνονουν τον εαυτό τους.Ο καθοδηγητής τους χρησιμεύει για οδηγός.Μπορεί να αντικατασταθεί εν ανάγκη,αλλά πολύ ανεπαρκώς,από αυτές τις περιοδικές δημοσιεύσεις που κατασκευάζουν απόψεις για τους αναγνώστες τους,και τους προμηθεύουν με φράσεις απολύτως έτοιμες,που τους απαλλάσσουν από το να σκέφτονται.

Η εξουσία των καθοδηγητών είναι πολύ δεσποτική,και μάλιστα δεν καταφέρνει να επιβληθεί παρά εξαιτίας αυτού του δεσποτισμού.Έχουμε επισημάνει πόσο εύκολα κάνουν να τους υπακούουν,δίχως να διαθέτουν εντούτοις κανένα μέσο για να στηρίξουν την εξουσία τους,μέσα στα πιο ταραχώδη εργατικά στρώματα. Καθορίζουν τις ώρες της δουλειάς,τη διατίμηση των αμοιβών,αποφασίζουν τις απεργίες,τις κάνουν να αρχίζουν και να σταματούν σε καθορισμένη ώρα.

Οι καθοδηγητές προσπαθούν σήμερα να υποκαταστήσουν προδευτικά τις δημόσιες εξουσίες,στο μέτρο που αυτές οι τελευταίες επιτρέπουν να αμφισβητούνται και να αποδυναμώνονται.Χάρη στην τυραννία τους,αυτά τα καινούργια αφεντικά απολαμβάνουν από τις μάζες μια ευπείθεια πολύ περισσότερο πλήρη από αυτήν που απολαμβάνει από αυτές οι οποιαδήποτε κυβέρνηση.Αν,έπειτα από κάποιο τυχαίο συμβάν,ο καθοδηγητής χαθεί και δεν αναπληρωθεί αμέσως,η μάζα ξαναγίνεται μια ομάδα δίχως συνοχή ούτε αντίσταση.Στη διάρκεια μιας απεργίας των υπαλλήλων λεωφορείων στο Παρίσι,ήταν αρκετό να σταματήσουν τους δύο καθοδηγητές που τη διήυθυναν,για να την κάνουν αμέσως να σταματήσει.Δεν είναι ανάγκη της ελευθερίας,αλλά αυτή της υποτέλειας που εξουσιάζει πάντα τη ψυχή των μαζών.Η δίψα τους για υπακοή τις κάνει να υποτάσσονται από ένστικτο σε αυτόν που ανακηρύσσεται αφεντικό τους.

Μπορούμε να αποκαταστήσουμε μια διάκριση αρκετά αποφασιστική μέσα στην τάξη των καθοδηγητών.Οι μεν είναι άνθρωποι δραστήριοι,με ισχυρή αλλά προσωρινή βούληση' οι άλλοι ,πολύ πιο σπάνιοι,διαθέτουν μια βούληση ταυτόχρονα ισχυρή και διαρκή.Οι πρώτοι εμφανίζονται βίαιοι,γενναίοι,ριψοκίνδυνοι.Είναι χρήσιμοι κυρίως για να κατευθύνουν ένα χέρι,να παρασύρουν τα πλήθη παρά τον κίνδυνο,και να μεταμορφώνουν σε ήρωες τους νεοσύλλεκτους της προηγούμενης ημέρας.Τέτοιοι ήταν,για παράδειγμα,ο Ney και ο Murat,υπό την πρώτη αυτοκρατορία.Τέτοιος επίσης,στις μέρες μας, ο Γαριβάλδης,τυχοδιώκτης δίχως ταλέντο αλλά δραστηριος,που κατάφερε με μια φούχτα ανθρώπων να κατακτήσει το αρχαίο βασίλειο της Νάπολης,που όμως το υπερασπιζόταν ένας πειθαρχημένος στρατός.

Μα κι αν η δράση τέτοιων καθοδηγητών είναι δυναμική,είναι πρόσκαιρη και δεν επιβιώνει καθόλου με το ερέθισμα που την έκανε να γεννηθεί.Επιστρέφοντας στη ροή της συνηθισμένης ζωής,οι ήρωες που είχαν εμψυχωθεί από αυτό επιδεικνύουν συχνά,όπως αυτοί που μόλις ανέφερα,μια εκπληκτική αδυναμία.Μοιάζουν ανίκανοι να στοχαστούν και να βρουν το δρόμο τους μέσα στις πιο απλές συνθήκες,ενώ ήξεραν τόσο καλά να οδηγούν τους άλλους.Αυτοί οι καθοδηγητές δεν μπορούν να ασκήσουν το έργο τους παρά με την προϋπόθεση να καθοδηγούνται οι ίδιοι και να εξαπτονται ασταμάτητα,να αισθάνονται πάντα πάνω από αυτούς έναν άνθρωπο ή μια ιδέα,να ακολουθούν μια γραμμή πορείας καλά χαραγμένη.

Η δεύτερη κατηγορία των καθοδηγητών,αυτή των ανθρώπων με σταθερή βούληση,ασκεί,παρά τις λιγότερο μεγαλοπρεπείς μορφές,μια επίδραση πολύ πιο σημαντική.Σε αυτή βρίσκουμε τους αληθινούς θεμελιωτές θρησκειών ή μεγάλων έργων: άγιος Παύλος,Μωάμεθ,Χριστόφορος Κολόμβος,Λεσέψ.Ευφυείς ή μικρονοϊκοί,λίγο ενδιαφέρει,ο κόσμος θα είναι πάντα δικός τους.Η επίμονη βούληση που διαθέτουν είναι μια ικανότητα απείρως σπάνια και απείρως δυνατή,που όλα τα κάνει να υποτάσσονται.Δεν υπολογίζουμε πάντα επαρκώς αυτό που μπορεί μια βούληση δυνατή και διαρκής.Τίποτα δεν της αντιστέκεται,ούτε η φύση,ούτε οι θεοί,ούτε οι άνθρωποι.

Το πιο πρόσφατο παράδειγμα μας δόθηκε από τον διάσημο μηχανικό που χώρισε δύο κόσμους και πραγματοποίησε το έργο για το οποίο προσπάθησαν ανώφελα εδώ και τρεις χιλιάδες χρόνια τόσοι μεγάλοι κοσμοκράτορες.Αργότερα απέτυχε σε μια ταυτόσημη επιχείρηση: όμως τα γηρατειά είχαν έλθει και όλα σβήνουν μπροστά σε αυτά,ακόμα και η βούληση.

Για να αποδείξουμε τη δύναμη της βούλησης,θα αρκούσε να παρουσιάσουμε στις λεπτομέρειες της την ιστορία των δυσκολιών που ξεπεράστηκαν τη στιγμή της δημιουργίας του καναλιού του Σουέζ.Ένας αυτόπτης μάρτυρας,ο Dr Cazalis,συνόψισε σε κάποιες συγκινητικές γραμμές τη σύνθεση αυτού του μεγάλου έργου,όπως την αφηγήθηκε ο αθάνατος δημιουργός του."Και διηγιόταν,από μέρα σε μέρα,με επεισόδια,την εποποιία του καναλιού.Διηγιόταν όλα αυτά που έπρεπε να νικήσει,όλα τα αδύνατα που είχε κάνει δυνατά,όλες τις αντιστάσεις,τις συμμαχίες εναντίον του και τις αποτυχίες,τα ατυχήματα,τις ήττες,που όμως δεν είχαν μπορέσει ποτέ να τον αποθαρρύνουν ούτε να τον καταβάλλουν θυμόταν την Αγγλία που τον πολεμούσε,που του επιτίθετο αδιάκοπα,και την Αίγυπτο και τη Γαλλία που δίσταξε,και τον πρόξενο της Γαλλίας που εναντιωνόταν περισσότερο από κάθε άλλον στις πρώτες εργασίες,και πως τον μάχονταν,όταν έπλητταν τους εργάτες με τη δίψα και τους αρνούνταν το γλυκό νερό' και ο υπουργός της Ναυτιλίας και οι μηχανικοί,όλοι οι σοβαροί άνθρωποι,της πείρας και της επιστήμης,όλοι φυσικά εχθρικοί,και όλοι επιστημονικά βέβαιοι για την καταστροφή,υπολογίζοντας την και προμηνύοντάς την όπως κάποιος προμηνύει την έκλειψη για αυτή τη μέρα ή αυτή την ώρα".

Το βιβλίο που θα διηγιόταν τη ζωή όλων αυτών των μεγάλων καθοδηγητών θα περιείχε λίγα ονόματα' όμως αυτά τα ονόματα υπήρξαν επικεφαλής των πιο σημαντικών γεγονότων του πολιτισμού και της ιστορίας.


απόσπασμα από το βιβλίο
GUSTAVE LE BON
Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ
La psychologie des foules
σελ.99-103

Υπεύθυνος Σειράς: Χριστοδούλου Ιωάννης Σ.
Εκδόσεις Ζήτρος 1966

 επιμέλεια - δημοσίευση CaRiNa

_______________________________

_______________