Η πρώτη κατάσταση του ανθρώπου - Πλάτων, Μύθοι

Peter Paul Rubens and Frans Snyders, Prometheus Bound, 1611–12.  Philadelphia Museum of Art

Α' Η ΠΡΩΤΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

Η δημιουργία του κόσμου (κοσμογονία) και η αρχή του ανθρώπινου βίου ήταν ελεύθερο και πρόσφορο πεδίο επέλασης της φαντασίας, αφού έπρεπε να δοθεί απάντηση στο διάχυτο ερώτημα, αυτό που ώρες γεννιέται στο μυαλό του κάθε, έστω και στοιχειωδώς, σκεπτόμενου ανθρώπου,"από πού ήρθα,πώς έγινε ο κόσμος όπου ζω; "Έτσι οι αφηγήσεις για την αρχική κατάσταση του κόσμου και του ανθρώπου αποτελούν μια επιβλητική κατηγορία μύθων των λαών, που παρουσιάζουν μεταξύ τους πολλά κοινά σημεία, αλλά και χαρακτηριστικές διαφορές.

Λοιπόν, και των Ελλήνων η μυθική παράδοση έχει τους μεγάλους κοσμογονικούς μύθους, στοιχεία των οποίων εντοπίζουμε και στον Όμηρο, αλλά τη συστηματικότερη έκθεσή τους μας έδωσε ο Ησίοδος, κυρίως στη Θεογονία του. Ο Πλάτων, καθώς δεν του ήταν δυνατό να προσεγγίσει με τη συλλογιστική του μέθοδο την αλήθεια για την αρχή του κόσμου και του ανθρώπου, που ήθελε να την παρουσιάσει με πληρότητα, προσέφυγε αναγκαστικά στον μύθο για την "πρώτη κατάσταση" του ανθρώπου. Μόνο που πρέπει να σημειώσουμε ότι ο Πλάτων δεν κοσμολογεί, με την έννοια ότι δεν περιγράφει, όπως π.χ. η Παλαιά Διαθήκη, το πρωταρχικό χάος και τη δημιουργία του σύμπαντος εκ του μηδενός, αλλά περιορίζεται στο δεύτερο στάδιο, στο μέρος του μύθου που έχει να κάνει με τη δημιουργία και την εμφάνιση στη γη του ανθρώπου. Ο πλατωνικός μύθος που βρίσκεται στην αρχή των άλλων, αυτών που παραθέτουμε, είναι ο μύθος του δημιουργού, που περιέχεται στο διάλογο Τίμαιος (29c-30c): Ο θεός-δημιουργός του Πλάτωνα έχει ήδη μπροστά του την κοσμική ύλη· απλώς οργανώνει την προϋπάρχουσα, χωρίς λογική, χωρίς μέτρο, χωρίς τάξη, ύλη.

Αυτή την μάζα την επεξεργάζεται με τον πιο ωραίο και τον καλύτερο τρόπο - κι αυτή η φιλάνθρωπη στάση του, μας θυμίζει τη φράση του Λάϊμπνιτς "ο κόσμος μας είναι ο καλύτερος των δυνατών κόσμων". Η καλοκαγαθία είναι η αρετή του θεού - δημιουργού του κόσμου μας, που συνδυάζεται με την προνοητικότητα, την προμήθειαν (πρόνοια). Το αποτέλεσμα είναι να δημιουργηθεί ο "κάλλιστος κόσμος" του "αρίστου των αιτίων" θεού. Στην πρώτη φάση αυτής της δημιουργίας του κόσμου εμφανίζονται οι θεοί και οι δαίμονες, στους οποίους ο Πλάτων αποδίδει τη δημιουργία του ζωικού βασιλείου και του ανθρώπου που περιγράφει στους τρεις μύθους  που ακολουθούν.

1. Ο επί Κρόνου βίος

Ο διάλογος Πολιτικός, έργο της ωριμότητας του Πλάτωνα, παρουσιάζει δύο ιδιοτυπίες: α) ο τίτλος του αποτελεί εξαίρεση απ' τον κανόνα, που θέλει ο κάθε διάλογος να παίρνει τον τίτλο από τ' όνομα του κύριου συνομιλητή του Σωκράτη· παίρνει τον τίτλο του από το θέμα της συζήτησης, που αφορά στην πολιτική· β) ο Σωκράτης εμφανίζεται απλώς για ν' ανοίξει ο διάλογος, σε μια προκαταρτική συζήτηση, ενώ την πορεία της συζήτησης και το κύριο βάρος επωμίζονται ο ανώνυμος Ελεάτης φιλόσοφος (που ονομάζεται Ξένος) και ο Σωκράτης ο νεότερος, ένας νεαρός που σπούδαζε μαθηματικά. Στην προσπάθειά τους να χαρακτηρίσουν την τέχνη (ή την επιστήμη) του πολιτικού, παρομοιάζεται ο πολιτικός άρχοντας με ποιμένα ανθρώπινης αγέλης και επιστρατεύεται ο μύθος του Ατρέα και του Θυέστη με το χρυσό αρνί, για να τ' αποδείξει. Στα πλαίσια του ευρύτερου εκείνου μύθου ανήκει και ο μύθος που ακολουθεί.

ΞΕΝΟΣ
271.d 
Γιατί τότε πρώτα πρώτα ο θεός ρύθμιζε την κυκλική κίνηση απ' την αρχή ως το τέλος της έχοντας την φροντίδα της, και το ίδιο ακριβώς συνέβαινε επίσης σε κάθε τόπο,όλα τα μέρη είχαν μοιραστεί κι εξουσιάζονταν από θεούς άρχοντες· λοιπόν και τα ζώα, ράτσες ράτσες και κοπάδια, είχαν μοιραστεί κι εξουσιάζονταν, σαν από βοσκούς, από θεϊκούς δαίμονες, που ο καθένας τους ήταν ικανός να καλύψει μόνος του όλες τις ανάγκες του κοπαδιού που ο ίδιος του έβοσκε, κι έτσι δεν είχαμε καμιά αγριότητα ούτε αλληλοφαγία κι ούτε ξεσπούσε πόλεμος ούτε πολιτικές διαμάχες - καθόλου! Και θα μπορούσε κανείς ν' αραδιάσει χίλια δυο άλλα, που φέρνει μαζί του ένας τέτοιος διακανονισμός των πραγμάτων.

Τώρα, η παράδοση που υπήρχε για τη ζωή των ανθρώπων, που όλα τους έρχονταν από μόνα τους, να πώς εξηγείται: τους ποίμαινε ο θεός, ο ίδιος, επιβλέποντάς τους, όπως τώρα οι άνθρωποι - ζώα πιο κοντά στη φύση των θεών απ' ό,τι τα άλλα - ποιμένουν άλλα είδη του ζωικού κόσμου κατώτερα απ' αυτούς· κι όσο καιρό τους ποίμαινε ο θεός, δεν υπήρχαν πολιτείες κι ούτε είχαν δικές τους γυναίκες και παιδιά· 272d.  γιατί όλοι ξανάρχονταν στη ζωή απ' τη γη, χωρίς να συγκρατούν στη μνήμη τους τίποτε απ' τις προηγούμενες ζωές τους, αλλά, αντί για όλ' αυτά, είχαν άφθονους καρπούς απ' τα καρποφόρα κι από πολλά άγρια δέντρα, που δεν ήταν γεωργική παραγωγή, αλλά τ' ανέβαζε από μόνη της η γη, από τα σπλάχνα της. Και ζούσαν τον πιο πολύ καιρό νομαδική ζωή, γυμνοί και χωρίς στρωσίδια στο ύπαιθρο· γιατί το κλίμα στις διάφορες εποχές του χρόνου ήταν τόσο ήπιο που δεν τους έδινε καμιά ενόχληση· και κοιμόνταν στα μαλακά, καθώς φύτρωνε άφθονη πρασινάδα από τη γη. Λοιπόν, Σωκράτη, αυτή την ζωή των ανθρώπων,την επί Κρόνου, την έχεις μόνο ακουστά· αντίθετα, τούτη τη ζωή που λέγεται "ο επί Διός βίος", τη σημερινή, τη ζεις ο ίδιος και την ξέρεις.

2.Ο αγώνας για την επιβίωση.

α) Στο διάλογο πολιτικός.

ΞΕΝΟΣ
274.b

Λοιπόν, για τ΄άλλα θηρία θα μπορούσαμε ν' αφηγηθούμε πολλά, διεξοδικά, από ποια κατάσταση και για ποια αιτία το καθένα τους άλλαξε ράτσα· για τους ανθρώπους όμως, συντομότερα και πιο κοντά στο θέμα μας. Δηλαδή, με το που μείναμε ορφανοί απ' τη φροντίδα του δαίμονος, στον οποίο ανήκαμε και μας ποίμαινε, κι απ΄την άλλη με το που αγρίεψαν εντελώς τα περισσότερα θηρία, που απ΄το φυσικό τους ήταν φοβερά, ενώ οι άνθρωποι οι ίδιοι τους είχαν γίνει αδύναμοι και χωρίς προστασία, γίνονταν θύματα αρπαγής από θηρία· κι επιπλέον τον πρώτο καιρό που έπαυσαν ν' απολαμβάνουν την τροφή που ερχόταν από μόνη της, κι ακόμη δεν ήξεραν πώς να την προσπορίζονται, επειδή στο παρελθόν καμιά ανάγκη δεν τους το επέβαλε, για όλους λοιπόν αυτούς τους λόγους βρίσκονταν σε μεγάλη αμηχανία, αφού ήταν άπραγοι και δεν κάτεχαν τέχνες.

Γι' αυτό λοιπόν μας δώρισαν οι θεοί τα δώρα, για τα οποία συχνά γίνεται λόγος απ' τα παλιά χρόνια, συνοδευόμενα απ' την απαραίτητη διδαχή και εκπαίδευση: το πυρ απ΄ τον Προμηθέα, ενώ οι βιοτεχνίες απ' τον Ήφαιστο και τη συνεργάτιδά του, κι επίσης σπόροι και φυτά από άλλους θεούς· κι απ' αυτά προέρχονται όλα όσα συντελούν στο νοικοκύρεμα της ανθρώπινης ζωής, αφού - κάτι που είπαμε τωραδά - οι θεοί απ' τη μεριά τους έπαυσαν να φροντίζουν για τους ανθρώπους, κι οι άνθρωποι ήρθαν στην ανάγκη με δικές τους φροντίδες από μόνοι τους να κοιτάξουν πώς θα πορευτούν και να φροντίζουν τον εαυτό τους· έτσι εξάλλου κάνει κι όλος ο κόσμος μας, κι αυτόν μιμούμενοι κι έχοντάς τον πρότυπο στους αιώνες των αιώνων, τώρα έτσι,άλλοτε αλλιώς, ζούμε κι ερχόμαστε στη ζωή.

β) Στους νόμους

Στον "επί Κρόνου βίον", τη χρυσή  εποχή του ανθρώπινου γένους, για την οποία έγινε λόγος στον προηγούμενο μύθο, επανέρχεται ο Πλάτων στο επιβλητικό έργο με το οποίο κλείνει η συγγραφική του δραστηριότητα, τους Νόμους. Οι Νόμοι, με την τεράστιά τους έκταση, είναι ο μόνος πλατωνικός διάλογος, απ΄τον οποίο απουσιάζει εντελώς ο Σωκράτης. Το κύριο βάρος της συζήτησης επωμίζεται ο ανώνυμος (όπως και στον Πολιτικό ο ανώνυμος Ελεάτης) Αθηναίος ξένος που έχει συνομιλητές τους τους εκπροσώπους των δύο τόπων που στο έργο του Πλάτωνα εμφανίζονται ως ευνομούμενοι: ο Σπαρτιάτης Μέγιλλος και ο Κρητικός Κλεινίας.

Από υφολογική άποψη, οι Νόμοι χαρακτηρίζονται από ξηρότητα, εντυπωσιακή για πλατωνικό έργο, την οποία απροσδόκητα δροσίζουν α) πρόλογος, με το εξωτικό τοπίο που αποτελεί τον τόπο συνάντησης των τριών συνομιλητών: το μονοπάτι προς τη σπηλιά της Δίκτης,όπου κατά το μύθο, γεννήθηκε ο Δίας, και β) ο μύθος που ακολουθεί.

ΑΘΗΝΑΙΟΣ
713.c - 714

Οι γεροντότεροι μας άφησαν την παράδοση ότι οι άνθρωποι στον καιρό του Κρόνου ζούσαν ζωή χαρισάμενη - όλα τα είχαν άφθονα και χωρίς να μοχθούν. Και να ποια ήταν - κατά τα λεγόμενά τους - αιτία: Ο Κρόνος στα σίγουρα κατάληξε στο συμπέρασμα - όπως εδώ και λίγη ώρα το συζητούσαμε κι εμείς - ότι δε βρίσκεται άνθρωπος που, ενώ κρατά στα χέρια του την απεριόριστη εξουσία πάνω σ' όλα, να μη ξεχειλίσει η ψυχή του από ξιπασιά και αδικία·  λοιπόν έχοντας αυτή την ιδέα δεν όρισε τότε στις πολιτείες μας άρχοντες και βασιλιάδες ανθρώπου, αλλά δαίμονες, πλάσματα που βρίσκονται πιο κοντά στους θεούς απ' ό,τι εμείς και ανώτερα από μας - να, όπως κάνουμε εμείς σήμερα για τα γιδοπρόβατα και για τα κάθε λογής ήμερα ζώα που ζουν κοπαδιαστά: δεν παίρνουμε ένα βόδι για να το βάλουμε να εξουσιάζει σε βόδια ούτε μια γίδα σε γίδες, αλλά εμείς είμαστε τ' αφεντικά τους, πλάσματα ανώτερά τους.

Λοιπόν, λένε,το ίδιο έκανε κι ο θεός , ας μη ξεχνάμε ότι κοντά στ' άλλα ήταν και φιλανθρωπος : έβαλε να μας εξουσιάζουν πλάσματα ανώτερα από παράδοση μας, τους δαίμονες, που χωρίς να μπαίνουν οι ίδιοι τους σε καμιά σκοτούρα - τι ξαλάφρωμα και για μας! - είχαν την έγνοια μας· μας χάριζαν και ειρήνη και αιδώ και χρηστή διοίκηση και δικαιοσύνη, όσο να χορτάσει η ψυχή μας, και κρατούσαν τις γενιές των ανθρώπων πάνω στη γη μονιασμένες κι ευτυχισμένες. Η ίδια αυτή παράδοση μας λέει - και λέει την αλήθεια - ότι και τώρα σ' όποια πολιτεία δε βασιλεύει θεός αλλά κάποιος θνητός, είναι αδύνατο αυτή να σηκώσει κεφάλι απ΄τις συμφορές και τα βάσανα· και μας συμβουλεύει να κάνουμε ό,τι μπορούμε για να μιμηθούμε τη θρυλική εποχή του Κρόνου· να κοιτάξουμε μέσα μας για να δούμε ποιο αθάνατο στοιχείθώντας να ο κρύβεται στην ψυχή μας και αυτουνού τις οδηγίες ακολουθώντας να διοικούμε και τα σπιτικά και τις πολιτείες μας και σαν πολίτες και σαν άτομα.

3) Από την απόγνωση στην επιβίωση και την πρόοδο 
(Επιμηθέας και Προμηθέας)

Ο Πρωταγόρας, διάλογος που πήρε τον τίτλο του από τον κύριο συνομιλητή του Σωκράτη σ΄αυτόν, το μεγάλο σοφιστή από την Κέα (Τζια), θεωρείται ότι, τόσο από άποψη δραματικότητας, όσο και φροντισμένου, ελκυστικού ύφους, είναι ίσως η μεγαλύτερη συγγραφική επιτυχία του Πλάτωνα. Σ'αυτό συντελεί και ο πολύ εκτεταμένος μονόλογος του Πρωταγόρα, πραγματικό αριστούργημα ύφους - χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υστερεί σε περιεχόμενο - με τον οποίο επιχειρεί ν' ανατρέψει τα επιχειρήματα, με τα οποία προσπάθησε ο Σωκράτης ν΄ανασκευάσει τη βασική θέση του Πρωταγόρα, ότι η αρετή είναι κάτι που μπορεί να διδαχτεί, να μεταδοθεί από άνθρωπο σε άνθρωπο. Θεμελιακό μέρος αυτής της ομιλίας (λόγου) του Πρωταγόρα, απ' όπου θ' αντλήσει τις βασικές θέσεις για ν' ανατρέψει τη σωκρατική επιχειρηματολογία, είναι ο περίφημος μύθος που ακολουθεί και είναι διασκευή του πρωτότυπου μύθου και καταχώρισε ο Πρωταγόρας στο μη σωζόμενο έργο του, πιθανότατα, Περί της πρώτης καταστάσεως.

ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ
320.d-322.d 

Ήταν λοιπόν κάποτε ένας καιρός που υπήρχαν θεοί,αλλά δεν υπήρχαν ζώα καμιάς ράτσας  πάνω στη γη. Κι όταν ήρθε η ώρα που όρισε και γι' αυτά η μοίρα να 'ρθουν στον κόσμο, τα πλάθουν οι θεοί μες στα σπλάχνα της γης μ' ένα μίγμα από χώμα και φωτιά κι απ' ό,τι μπορεί να ενωθεί με το χώμα και τη φωτιά. Λοιπόν,την ώρα που ήταν να τ' ανεβάσουν στο φως του ήλιου, έδωσαν εντολή στον Προμηθέα και τον Επιμηθέα να τα φροντίσουν και να τους μοιράσουν αξιοσύνες τέτοιες που να ταιριάζουν στο καθένα τους. Τότε ο Επιμηθέας ζητά από τον Προμηθέα την χάρη να κάνει μόνος του τη μοιρασιά." Κάνω εγώ τη μοιρασιά", είπε, "κι εσύ έρχεσαι μετά και κάνεις επιθεώρηση". Μ' αυτά τον πείθει και κάνει αυτός τη μοιρασιά.

Λοιπόν αρχίζει τη μοιρασιά, και σε μερικά έδινε δύναμη, όχι όμως και ταχύτητα, τα πιο αδύναμα τα εφοδίαζε με ταχύτητα· σ' άλλα έδινε οπλισμό, για όσα όμως άφηνε χωρίς αρματωσιά σοφιζόταν κάποιαν άλλη ικανότητα, για να κρατιούνται στη ζωή, διαφορετική τροφή, άλλα χορτάρι της γης. Δηλαδή αυτά που τα έκλεισε σε μιρκό σώμα τους χάριζε πέταγμα με φτερά ή υπόγεια κατοικία· όσα πάλι τα προίκιζε με μεγάλο σώμα, σ' αυτό το ίδιο εμπιστεύτηκε να τα διαφεντεύει· και τις άλλες χάρες τις μοίραζε κρατώντας αυτό το δίκαιο μέτρο. Κι αν τα σοφιζόνταν όλ' αυτά, ήταν γιατί είχε την έγνοια μήπως καμιά ράτσα εξολοθρευτεί απ' το πρόσωπο της γης.

Μετά, αφού τα εφοδίασε μ' όσα χρειάζονταν, για να μην εξαφανιστεί το ένα από το άλλο, σοφιζόταν τρόπους να τα προστατέψει από τις αλλαγές του καιρού, που είναι το χέρι του Δία, ντύνοντάς τα με πυκνό τρίχωμα και χοντρές προβιές που να μπορούν κι από τη ζέστη· κι όταν ήταν να πάνε για ύπνο, φρόντισε πάλι το καθένα τους να έχει σκεπάσματα ταιριαστά και δοσμένα από τη φύση· και τα παπούτσωσε άλλα με οπλές , άλλα με δέρματα χοντρά και χωρίς αίμα. Ακόμα νοιάστηκε να βρίσκει το καθένα του διαφορετική τροφή, άλλα χορτάρι της γης, άλλα καρπούς δέντρων, κι άλλα ρίζες·σε μερικά μάλιστα έδωσε για τροφή τη σάρκα άλλων ζώων τα 'φερε έτσι, ώστε τα τελευταία να γεννούν από ένα δύο, τα θύματά τους όμως να γεννοβολούν πολλά μικρά - αυτό τον τρόπο βρήκε για να σωθεί η ράτσα τους.

Που λες, ο Επιμηθέας δεν ήταν και πολύ σοφός βέβαια· έτσι δεν το πήρε είδηση ότι σπατάλησε όλες τις χάρες στα άλογα ζώα· του έμενε ωστόσο αφρόντιστη ακόμα η ράτσα των ανθρώπων - και δεν ήξερε τι να κάνει. Την ώρα που καθόταν με τα χέρια σταυρωμένα, έρχεται ο Προμηθέας για να επιθεωρήσει τη μοιρασιά. Και βλέπει τα άλλα ζώα εφοδιασμένα με όλα κι όπως τους ταίριαζε, τον άνθρωπο όμως γυμνό και ξυπόλυτο, χωρίς στρωσίδια κι αρματωσιά· είχε φτάσει κιόλας η μέρα που όρισε η μοίρα να βγει κι άνθρωπος από τη γη στο φως του ήλιου. Λοιπόν,καθώς έζωνε τον Προμηθέα η δυσκολία - ποιον τρόπο να βρει, για να κρατηθεί στη ζωή ο άνθρωπος - κλέβει τη σοφή τέχνη του Ήφαιστου και της Αθηνάς, μαζί και τη φωτιά - γιατί η τέχνη αυτή χωρίς φωτιά δεν μπορεί να γίνει κτήμα κανενός,  ούτε να του σταθεί χρήσιμη - και που λες έτσι την κάνει δώρο στον άνθρωπο. Μ' αυτό τον τρόπο λοιπόν ο άνρθωπος πήρε στα χέρια του την τέχνη που τον βοηθά για να ζήσει, αλλά του έλειπε η άλλη, η πολιτική τέχνη, γιατί η καλή σου βρισκόταν δίπλα στο θρόνο του Δία. Ο Προμηθέας όμως δεν είχε πια τη δυνατότητα να μπει στην ακρόπολη του Δία, ας μη ξεχνάμε ότι ο Δίας είχε φοβερούς καστροφύλακες. Μπαίνει όμως κρυφά στο συνεταιρικό εργαστήρι της Αθηνάς και του Ηφαίστου, όπου οι δυο τους δούλευαν - με τι μεράκι! - τις τέχνες τους· κλέβει τότε και του Ηφαίστου την τέχνη, που δουλεύει με τη φωτιά, και τις υπόλοιπες τέχνες,της Αθηνάς, και τις δίνει στον άνθρωπο. Και έτσι ο άνθρωποις απόχτησε εφόδια για να ζήσει άνετα, ο Πορμηθέας όμως, όπως λένε, δικάστηκε σε λίγο για κλοπή.

Λοιπόν, μια και ο άνθρωπος πήρε κι αυτός μερίδιο από τον κλήρο των θεών, πρώτα πρώτα απ' όλα τα ζωντανά μόνο αυτός - σαν συγγενής βέβαια των θεών- πίστεψε σε θεούς και άρχισε να χτίζει βωμούς και αγάλματα των θεών·κατόπι με την αξιοσύνη του γρήγορα σχημάτισε γλώσσα και λέξεις, συνταιριάζοντας τις συλλαβές·, και βρήκε και τα σπίτια και τα ρούχα και τα παπούτσια και τα στρωσίδια και τις τροφές που δίνει η γη. Οι άνθρωποι λοιπόν με τα εφοδια αυτά τον πρώτο καιρό ζούσαν σκόρπιοι, πολιτείες δεν υπήρχαν. Έτσι τους αφάνιζαν τα θηρία, γιατί, όπου κι αν πήγαινες, αυτά ήταν πιο δυνατά απ' αυτούς· και η βιοτεχνία τους τους βοηθούσε βέβαια σ' ό,τι χρειάζονταν για να βρουν την τροφή  τους, όμως δεν έφτανε να τους σώσει στον πόλεμο με τα θηρία· κι αιτία ήταν που δεν κάτεχαν ακόμη την πολιτική τέχνη, που ένα μέρος της είναι η τέχνη του πολέμου· ένιωσαν λοιπόν την ανάγκη να συγκεντρώνονται και να χτίζουν πολιτείες για να σωθούν. Όμως, όποτε συγκεντώνονταν, αδικούσε ο ένας τον άλλο, μια και δεν είχαν την πολιτική τέχνη, κι έτσι πάλι σκορπίζονταν και του έτρωγαν τα θηρία. Τότε ο Δίας ανησύχησε μήπως χαθεί η ράτσα μας απ' το πρόσωπος της γης και στέλνει τον Ερμή να φέρει στους ανθρώπους την αιδώ και τη δικαιοσύνη, για να δημιουργηθούν μονιασμένες πολιτείες και δεσμοί που να δένουν με φιλία τους ανθρώπους. Που λες, ρώτά ο Ερμής τον Δία, με ποιον τρόπο τέλος πάντων να δώσει στους ανθρώπους την αιδώ και τη δικαιοσύνη. "Πώς; όπως έχουν μοιραστεί τα επαγγέλματα, έτσι να τις μοιράσω κι αυτές; Ξέρεις πως έχουν μοιραστεί εκείνα: ένας γιατρός εξυπηρετεί πολύν κόσμο, το ίδιο και οι άλλοι τεχνίτες. Λοιπόν, με τον ίδιο τρόπο να βάλω στους ανθρώπους την δικαιοσύνη και την αιδώ ή να τις μοιράσω σε όλους;" "Σε όλους " είπε ο Δίας, "και ο καθένας να έχει το μερίδιό του· αλλιώτικα πώς θα σταθούν πολιτείες, αν λίγοι έχουν μερίδιο απ' αυτές, όπως έγινε με τ άλλα επαγγέλματα; Και βγάλε ένα νόμο με την σφραγίδα μου: όποιος είναι ανίκανος να κρατήσει το μερίδιό του από την αιδώ και τη δικαιοσύνη να τον σκοτώνουν - γιατί αυτός είναι πανούκλα της πολιτείας".

Σημειώσεις

Σημειώσεις για 271d
1. Συμφωνα με όσα έχουν εκτεθεί στη συζήτηση που προηγήθηκε, ο κόσμος μας υπόκειται σε κίνηση, την τελειότερη κι αυτήν που χρειάζεται τον λιγότερο κόπο: την κυκλίκή. Όμως αυτή η κυκλική κίνηση δεν έχει συνεχώς την ίδια φορά, δεν έχει την ίδια κατεύθυνση, αλλά υπόκειται σε περιοδικές ανατροπές: όταν ο Θεός αναλαμβάνει ο ίδιος τη φροντίδα του κόσμου, έχουμε την αρχική φορά' όταν όμως παύει ο ίδιος να κατευθύνει τον κόσμο εγκαταλείποντάς τον, τότε ο κόσμος κατευθύνεται από μόνος του, όμως τότε η κυκλική κίνηση παίρνει αντίθετη φορά από την αρχική. Βλ. G.Droz, Les mythes platoniciens, Παρίσι 1992, σελ. 169-171.
2. Οι δαίμονες (βλ.λέξη στον Πίνακα της σελ. 432) εδώ σε ρόλο του θεού-ποιμένα των ανθρώπων (που και σήμερα διασώζεται στον χριστιανικό κόσμο, με την παραβολή του Καλού ποιμένος) υπάρχουν ήδη στον Όμηρο.
3. Για τη στενότερη συγγένεια που έχουν οι άνθρωποι, σε σύγκριση με τ' άλλα ζώα, με τους θεούς, γίνεται λόγος και στον Πρωταγόρα βλ. παρακάτω, σελ. 60.
4. Για την κτημοσύνη, ιδίως γυναικών, παραθέτει αρκετές μαρτυρίες ο Ηρόδοτος (Ι 216, IV 172, και προπάντων, IV 104).
5. Ο λόγος για την μετεμψύχωση, βλ. τη λέξη στον Πίνακα της σελ. 432 και τους γηγενείς (βλ. τη λέξη στον ίδιο Πίνακα).
6. Με την έκφραση "ο επί Κρόνου βίος" ο Πλάτων αναφέρεται στην παραδείσια περίοδο της ανθρώπινης ζωής, που μπορεί να παραβληθεί μ' εκείνη της Π.Διαθήκης, όπως και με τη ζωή του "χρυσού γένους"των Έργων και Ημερών του Ησιόδου, βλ. και παρακάτω, σελ. 151. Ο αντίθετος βίος, ο "επί Διός", μπορεί να παραβληθεί με την ανθρώπινη ζωή μετά την εκδίωξη των πρωτόπλαστων από τον Παράδεισο και με τη ζωή του "σιδηρού γένους" του Ησιόδου.

Σημειώσεις για 274b
1. Βλ. παραπάνω, σημ. 6 της σελ. 46
2. Ο Προμηθέας ήταν Τιτάν, γιος του Ιαπετού, αδερφού του Κρόνου, άρα ήταν ξάδερφος του Δία. Αδέρφια του ήταν ο Επιμηθέας, ο Άτλαντας και ο Μενοίτιος. Εγγονός του ήταν ο Δευκαλίών. Αναδείχτηκε ευεργέτης του ανθρώπινου γένους, γιατί, όταν αυτό κινδύνευε ν' αφανιστεί, το διέσωσε, παραβαίνοντας τις εντολές του Δία, με συνέπεια να τιμωρηθεί από τον Δία, που έβαλε τον Ήφαιστο να τον καρφώσει στα βράχια του Καυκάσου, από όπου τον ελευθέρωσε, μετά από αιώνες ο Ηρακλής. Το σημαντικότερο έργο, στο οποίο δραματοποιήθηκε ο μύθος του, είναι η τριλογία του Αισχύλου, από την οποία σώθηκε μόνο ο Προμηθέας Δεσμώτης (σύμβολο του αγώνα εναντίον της αυθαίρετης εξουσίας), ενώ για τις άλλες δυο τραγωδίες (Προμηθεύς πυροφόρος και Προμηθεύς λυόμενος) λίγες μαρτυρίες διαθέτουμε.
3. Ο Ήφαιστος ήταν ένας από τους δώδεκα θεούς του Ολύμπου, γιος του Διός και της Ήρας, θεός της φωτιάς και της μεταλλουργίας. Είχε το εργαστήρι του κάτω απ'το ηφαίστειο της Αίτνας, αλλά το κέντρο της λατρείας του βρισκόταν στη Λήμνο. Στην Αθήνα ιερό του ήταν ο ναός που αποκαλούμε "Θησείο". Χαρακτηριστικό του ήταν η χωλότητα, ενώ νόμιμη γυναίκα του ήταν η Αφροδίτη.
4. Η Αθηνά' βλ. παρακάτω, σελ. 63, σημ.12
5. Ο λόγος κυρίως για τη Δήμητρα, μητρική θεά της γης, κόρη του Κρόνου και της Ρέας' η μεγάλη θεά της Ελευσίνας, που δώρισε στο βασιλιά της Τριπτόλεμο το σπόρο του σιταριού, όπως δείχνει το εξαίρετο ανάγλυφο που βρίσκεται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο.

Σημειώσεις σελ.53
1. Στο πρωτότυπο  εἱμαρμένος χρόνος' καθώς και ο τύπος εἱμαρμένος, -η είναι του ρήματος μείρομαι ( ετυμολογικά συγγενικός με το ουσιαστικό μοῖρα, τόσο ως προσηγορικού (=η τύχη του καθενός, το γραφτό του), όσο και ως κύριου ονόματος (Μοῖρα, η θεά του πεπρωμένου), ως μετοχή του παρακειμένου εἵμαρται, εδώ σημαίνει τον ορισμένο από τις Μοίρες χρόνο, που δεν μπορεί να έρθει πριν απ' την προκαθορισμένη ώρα, αλλά ούτε και αργότερα. Βλ. και παρακάτω, σημ.3 της σελ. 204 (Ανάγκη).
2. Δηλαδή σητν πρώτη γέννησή τους όλα τα ζώα, και ο άνθρωπος ήταν γηγενή. Βλ. τη λέξη στον Πίνακα της σελ. 432.
3. Στο πρωτότυπο, ἐκ γῆς και πυρός' ήταν τα πρώτα στοιχεία, που με την ένωσή τους σχηματίστηκαν τα όντα. Τα πρώτα στοιχεία αποτέλεσαν βασικό αντικείμενο μελέτης των φιλοσόφων της ιωνικής και της ελεατικής σχολής' ο πλήρης κατάλογός τους περιλάμβανε τέσσερα ( γῆ, πῦρ, ὕδωρ, ἀήρ), αλλά ο Παρμενίδης θεώρησε πρωταρχικά μόνο το πῦρ και τη γῆ, και το σύστημα του φαίνεται ότι ακολουθεί εδώ ο Πρωταγόρας.
4. Πολύ βασικός ο συσχετισμός φως-ζωή στους  αρχαίους Έλληνες. Εξαιρετικά χαρακτηριστικός είναι ο ομηρικός στίχος ( Ιλιάδα Ρ 646), όπου ο Αίας απευθύνεται στον Δία και του φωνάζει  Ἐν δὲ φάει καὶ ὄλεσσον ( θανάτωσέ μας, αλλά στο φως).
5. Για τον Προμηθέα και τον Επιμηθέα, βλ. παραπάνω, στημ. 2 της σελ.49. Τα πρώτα συνθετικά των ονομάτων τους προδίδουν τη διαφορά τους: την προνοητικότητα (πρό) του Προμηθέα και την επιπολαιότητα του Επιμηθέα.
6. Ο Δίας, ως θεός του ουρανού ( νεφεληγερέτα Ζεύς ), ρυθμίζει και όλα τα μετεωρολογικά φαινόμενα, άρα και τις εποχές του χρόνου ( Ώραι), που θεωρούνται θυγατέρες του.
7. Οι αρχαίοι πίστευαν (κάτι που διέψευσε ο Αριστοτέλης) ότι η λεόντισσα γεννά όλο κι όλο ένα ( εἷς, άλλά λέων), που, τη στιγμή που γεννιέται καταστρέφει τη μήτρα που το κρατούσε. 
8. Εύκολα διαπιστώνεται ότι στη δημιουργία του ζωικού βασιλείου επικράτησε η τελολογία' η δημιουργία ερμηνεύεται όχι μόνο με βάση την αρχή: αιτία-αποτέλεσμα (ντετερμινισμός), αλλά την εξυπηρέτηση του σκοπού της δημιουργίας, την επιβίωση και τη σταδιακή βελτίωση των δημιουργουμένων.
9. Πάρεδρος του Διός είναι η Δίκη, ενώ στου Σοφοκλή (Αντιγόνη 451) αποκαλείται ξύνοικος των κάτω θεών. Λίγο παραπάνω (Πρωταγορας 318e) ο Πρωταγόρας έδωσε την έννοια της πολιτικής τέχνης " Αυτή που σε κάνει μυαλωμένο για τις υποθέσεις του σπιτιού σου(πώς να κυβερνάς με τον καλύτερο τρόπο το νοικοκυριό σου), και για τις υποθέσεις της πολιτείας (πώς να γίνεις ασυναγώνιστος πολιτικός και στα έργα και στους λόγους).
10. Δηλαδή στο ανάκτορό του, που βρισκόταν στην κορυφή του Ολύμπου.
11. Πιθανόν το Κράτος και η Βία, όπως τους παρουσιάζει ο Αισχύλος στον Προμηθέα Δεσμώτη και ο Ησίοδος στη Θεογονία.
12. Η αθηναϊκή μυθολογία και λατρεία είχε συνδέσει τον Ήφαιστο (βλ.παραπάνω, σημ. 3,   
σελ.49) με την Αθηνά' έτσι η Αθηνά έγινε παιδαγωγός του γιού του Ήφαιστου, τον Εριχθονίου.Στις γιορτές των Απατουρίων και των Χαλκείων οι δυο λατρεύονταν μαζί' στην Αγορά των Αθηνών (όπως και στην Ολυμπία) είχε ιδρυθεί κοινός ναός του Ηφαίστου και της Αθηνάς.
13. Η άποψη του Πρωταγόρα για τη νόμω (βλ. τη λέξη στον Πίνακα της σελ. 432) δημιουργία της γλώσσας είναι κοινή στους σοφιστές' έρχεται σε αντίθεση με τη θεοκρατική αντίληψη, που παραδεχόταν ότι η γλώσσα δόθηκε φύσει στον άνθρωπο (πρβλ. Ηρόδοτος ΙΙ, 2).
14. Τα βήματα προόδου του ανθρώπου, που τον ξεχώρισαν απ' τ' άλλα ζώα: λατρεία θεών, δημιουργία γλώσσας, βιοτεχνία' όμως, χωρίς την πολιτική τέχνη δεν εξασφαλίζουν ουσιαστική πρόοδο, ούτε καν την επιβίωση.
15. Ο γνωστός Ολύμπιος θεός, γιος του Δία και της Μαίας' εδώ προσφέρει, όπως συνήθως, υπηρεσίες αγγελιοφόρου του Δία.
16. Το ζεύγος εννοιών αιδώς καί δίκη εδώ βρίσκουμε ν' αντικαθιστά την πολιτικήν τέχνην' αντί " την ηθικότητα και τη δικαιοσύνη " ή "το αίσθημα του ηθικού και του δικαίου" προτίμησα να αφήσω την πρώτη αμετάφραστη: αἰδώς στον Πίνακα της σελ. 432. Όσο για την δίκην, είχε προσωποποιηθεί ως θεά και στον Σοφοκλή ( Αντιγόνη 451)' χαρακτηρίζεται ξύνοικος των κάτω θεών.
Ο Κ.Κατσιμάνης ( "Ανθρωπισμός, δημοκρατία και παιδεία στον πλατωνικό Πρωταγόρα " στο βιβλίο Αναλύσεις και τομές σε θέματα παιδείας, Αθήνα 1985, σελ. 45) γράφει: " Αν ο Επιμηθέας ήταν προνοητικότερος, ο άνθρωπος δε θα αποτελούσε τίποτα περισσότερο από ένα καλά εφοδιασμένο ζωικό είδος, ικανό να τρέφεται, να αναπαράγεται και να επιβιώνει... Όμως οι παροχές αυτές ( έντεχνος σοφία, αιδώς και δίκη ) έκαναν τον άνθρωπο ικανό να πραγματοποιήσει το "ποιοτικό άλμα"από το χώρο του καθαρά βιολογικού και ανιστορικού όντος στο χώρο του έλλογου όντος με τη σύμφυτη ιστορικότητα".
17. Δραστική διατύπωση της απαίτησης που έχει η κοινωνία απ' όλα τα μέλη της, να μετέχουν στην αρετή. Πρβλ.την τιμωρία που επιβλήθηκε στον Αντιφώντα από τη Ραμνούντα, επειδή πήρε μέρος στην ολιγαρχική κυβέρνηση των Τετρακοσίων (411 π.Χ.) : Καταδικάστηκε σε θάνατο, ως προδότης, η περιουσία του δημεύτηκε, το σπίτι του γκρεμίστηκε απ' τα θεμέλια, απαγορεύτηκε να ταφούν και ο ίδιος και οι απόγονοί του σε αθηναϊκό νεκροταφείο και η γενιά του έχασε τα πολιτικά της δικαιώματα.

 
 

απόσπασμα από το βιβλίο
Πλάτων - ΜΥΘΟΙ
σελ. 41-64

μτφ : Ηλίας Σ. Σπυρόπουλος 

εκδόσεις Ζήτρος

από CaRiNa 

__