Slavoj Zizek " Η μαριονέτα και ο νάνος "

Ο Ιώβ, πίνακας του Leon Bonnat

Κεφάλαιο 5

Αφαίρεση, Ιουδαϊκή και Χριστιανική


Πώς λοιπόν, περνάμε από εδώ στον καθ'αυτό Χριστιανισμό; Το κλειδί για τον Χριστό μας το παρέχει η μορφή του Ιώβ, του οποίου τα βάσανα προεικονίζουν τα βάσανα του Χριστού. Αυτό που καθιστά το βιβλίο του Ιώβ τόσο προκλητικό δεν είναι απλώς η παρουσία πολλαπλών προοπτικών που δεν βρίσκουν μια ξεκάθαρη λύση της έντασής τους (το γεγονός ότι τα βάσανα του Ιώβ σχετίζονται με μια διαφορετική προοπτική από ό,τι η θρησκευτική εμπιστοσύνη στον Θεό)· ο Ιώβ είναι μπερδεμένος επειδή βιώνει τον Θεό ως ένα απροσπέλαστο Πράγμα: δεν είναι σίγουρος για το τί θέλει από αυτόν ο Θεός όταν του επιβάλλει τις δοκιμασίες τις οποίες υφίσταται (το λακανικό "Che voi?"), και, συνεπώς, δεν μπορεί να κατανοήσει που κολλάει αυτός - ο Ιώβ - στο σύνολο της θείας τάξης, δεν μπορεί να αναγνωρίσει τη θέση του σε αυτήν. Η σχεδόν ανυπόφορη επίδραση του Βιβλίου του Ιώβ, δεν βρίσκεται τόσο στο αφηγηματικό του πλαίσιο ( ο Διάβολος εμφανίζεται ως συνομιλητής του Θεού, και οι δυο τους κάνουν ένα μάλλον σκληρό πείραμα για να δοκιμάσουν την πίστη του Ιώβ), αλλά στην τελική του έκβαση. Μακράν του να παρέχει κάποιο είδος ικανοποιητικής εξήγησης των άδικων παθημάτων του Ιώβ, η εμφάνιση του Θεού στο τέλος δεν είναι τίποτε άλλο από καθαρός κομπασμός, μια παράσταση φρίκης με στοιχεία φάρσας - ένα καθαρό επιχείρημα αυθεντίας το οποίο θεμελιώνεται σε μια επίδειξη δύναμης που σου κόβει την ανάσα: «Βλέπεις τι μπορώ να κάνω; Μπορείς εσύ να τα κάνεις; Ποιος είσαι εσύ, λοιπόν, που παραπονιέσαι;». Έτσι, δεν έχουμε ούτε τον καλό Θεό που δίνει στον Ιώβ να καταλάβει ότι τα βάσανά του ήταν απλώς μια δοκιμασία με σκοπό να δοκιμάσουν την πίστη του, ούτε τον σκοτεινό Θεό επέκεινα του Νόμου, τον Θεό του καθαρού καπρίτσιου, αλλά, μάλλον, έναν Θεό που συμπεριφέρεται σαν κάποιος που έχει πιαστεί σε μια στιγμή ανικανότητας - ή τουλάχιστον αδυναμίας - και προσπαθεί να ξεφύγει από τη δυσχερή Του θέση με κενούς κομπασμούς. Αυτό που μας δίνεται στο τέλος είναι ένα είδος φτηνής χολιγουντιανής παράστασης τρόμου με πολλά ειδκά εφέ - δεν μας εκπλήσσει επομένως που πολλοί σχολιαστές τείνουν προς την απόρριψη της ιστορίας του Ιώβ σαν κατάλοιπο της πρωθύστερης παγανιστικής, μυθολογίας, που θα έπρεπε να είχε αποκλειστεί από τη Βίβλο.

Ενάντια σε αυτόν τον πειρασμό, πρέπει να εντοπίσουμε επακριβώς το αληθινό μεγαλείο του Ιώβ: αντίθετα προς τη συνηθισμένη εικόνα του, ο Ιώβ, δεν είναι ένας υπομονετικός πάσχων που υπομένει τη δοκιμασία του με ακλόνητη πίστη στον Θεό - αντιθέτως, συνέχεια παραπονιέται, απορρίπτοντας τη μοίρα του (σαν τον Οιδίποδα επί Κολωνώ, τον οποίο επίσης συνήθως παρανοούν, θεωρώντας τον ως ένα υπομονετικό θύμα που έχει αποδεχτεί τη μοίρα του). Όταν οι τρεις θεολόγοι - φίλοι τον επισκέπτονται, η επιχειρηματολογία τους αποτελεί την τυπική ιδεολογική σοφιστεία(αν υποφέρεις, εξ ορισμού πρέπει να έχεις κάνει κάποιο λάθος, εφόσον ο Θεός είναι δίκαιος). Τα επιχειρήματά τους, ωστόσο, δεν περιορίζονται στον ισχυρισμό ότι ο Ιώβ πρέπει με κάποιον τρόπο να είναι ένοχος: αυτό που παίζεται σ' ένα πιο ριζικό επίπεδο είναι το (μη)νόημα των βασάνων του Ιώβ. Σαν τον Οιδίποδα επί Κολωνώ, ο Ιώβ επιμένει ότι τα βάσανά του είναι απολύτως άνευ νοήματος - όπως λέει και ο τίτλος του κεφαλαίου 27 του Ιώβ : «Ο Ιώβ θα παραμείνει ακέραιος μέχρι τελευταίας αναπνοής» 2. Με αυτόν τον τρόπο, το Βιβλίο του Ιώβ μας δίνει ίσως την πρώτη παραδειγματική περίπτωση κριτικής της ιδεολογίας στην ανθρώπινη ιστορία,  αποκαλύπτοντας τις βασικές ρηματικές στρατηγικές νομιμοποίησης των συμφορών: η πραγματικά ηθική αξιοπρέπεια του Ιώβ έγκειται στον τρόπο με τον οποίο απορρίπτει επίμονα την ιδέα ότι τα βάσανά του μπορεί να έχουν κάποιο νόημα, είτε το νόημα της τιμωρίας για τις παλιές του αμαρτίες είτε της δοκιμασίας της πίστης του, ενάντια στους τρεις θεολόγους που τον βομβαρδίζουν με πιθανά νοήματα - και, αναπάντεχα, ο Θεός παίρνει το μέρος του στο τέλος, υποστηρίζοντας ότι κάθε λέξη που είπε ο Ιώβ, ήταν αληθής,  ενώ κάθε λέξη που είπαν οι τρεις θεολόγοι ήταν λανθασμένη.3

Ακριβώς στο πλαίσιο αυτής της διακύρηξης του μη νοήματος των βασάνων του Ιώβ θα πρέπει να επιμείνουμε στον παραλληλισμό Ιώβ και Χριστού, στο ότι τα βάσανα του Ιώβ ανακοινώνουν τη Σταυρική Οδό: τα βάσαν του Χριστού είναι επίσης άνευ νοήματος και όχι μια πράξη εννοηματωμένης ανταλλαγής. Η διαφορά, φυσικά, είναι ότι, στην περίπτωση του Χριστού, το χάσμα που χωρίζει τον βασανισμένο, απελπισμένο άνθρωπο (τον Ιώβ) από τον Θεό μεταφέρεται στον Ίδιο τον Θεό, ως δική του ριζική σχάση ή μάλλον, αυτοεγκατάλειψη. Αυτό σημαίνει ότι πρέπει να πάρουμε το ρίσκο μιας ριζοσπαστικότερης ανάγνωσης του "Πατέρα, γιατί με εγκατέλειψες" από τη συνηθισμένη : εφόσον εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με το χάσμα ανθρώπου - Θεού, αλλά με τη σχάση στον Ίδιο το Θεό, η λύση δεν θα μπορούσε να είναι η (επαν)εμφάνιση του Θεού σε όλο του το μεγαλείο, αποκαλύπτοντας στον Χριστό το βαθύτερο νόημα των βασάνων του (ότι ο Αθώος που θυσιάστηκε για να λυτρώσει την ανθρωπότητα).

Το «Πατέρα γιατί με εγκατέλειψες» του Χριστού, δεν αποτελεί διαμαρτυρία προς τον ιδιότροπο παντοδύναμο Θεό - Πατέρα του οποίου οι βουλές είναι ακατανόητες για μας, τους θνητούς ανθρώπους, αλλά μια διαμαρτυρία που δείχνει προς έναν αδύναμο/ανίκανο Θεό: είναι σαν ένα παιδί που, έχοντας πιστέψει στη δύναμη του πατέρα του, ανακαλύπτει με φρίκη ότι ο πατέρας του δεν μπορεί να τον βοηθήσει.

(Για να αναφέρουμε ένα παράδειγμα από την πρόσφατη ιστορία τη στιγμή της Σταύρωσης του Χριστού, ο Θεός- Πατέρας βρίσκεται σε μια κάπως παρόμοια θέση μ' αυτή του Βόσνιου πατέρα που τον ανάγκασαν να παρακολουθήσει τον ομαδικό βιασμό της ίδιας του της κόρης και να αντέξει το έσχατο τραύμα του συμπονετικού-παραπονεμένου βλέμματός της: «Πατέρα γιατί με εγκατέλειψες;». Εν συντομία, με αυτό το «Πατέρα γιατί με εγκατέλειψες;» είναι ο Θεός - Πατέρας που, στην ουσία, πεθαίνει, αποκαλύπτοντας την απόλυτη ανικανότητα του και έπειτα ανασταίνεται εκ νεκρών με τη μορφή του Αγίου Πνεύματος.

Γιατί ο Ιώβ έμεινε σιωπηλός μετά την καυχησιάρικη εμφάνιση του Θεού : Αυτός ο γελοίος κομπασμός (ο πομπώδης βομβαρδισμός των " πού ήσουν εσύ όταν..." ρητορικών ερωτήσεων : " Τίς ούτος ό κρύπτων μέ βουλήν, συνέχων δέ ρήματα έν καρδία, εμέ δε οίεται κρύπτειν ;...ού ής έν τώ θεμελιούν με τήν γήν; απάγγειλόν δέ μοί, εί επίστη σύνεσιν" [ Ιώβ 38: 2,4 ]) δεν είναι ο τρόπος εμφάνισης του αντιθέτου του, στο οποίο μπορούμε να απαντήσουμε λέγοντας απλά; "Εντάξει, αν μπορείς να τα κάνεις όλα αυτά,γιατί με άφησες να υποφέρω χωρίς νόημα; "Οι βροντερές λέξεις του Θεού δεν καθιστούν τη σιωπή του, την απουσία απάντησης, καταφανέστατη; Κι αν, τότε, αυτό ήταν που αντιλήφθηκε ο Ιώβ και που τον έκανε να σιωπήσει; Δεν παρέμεινε σιωπηλός ούτε επειδή συνετρίβη από την πληθωρική παρουσία του Θεού ούτε επειδή ήθελε να αναδείξει τη συνεχιζόμενη αντίστασή του, δηλαδή το γεγονός ότι ο Θεός απέφυγε να απαντήσει στην ερώτηση του Ιώβ, αλλά επειδή, σε μια κίνηση σιωπηλής αλληλεγγύης, αντιλήφθηκε τη θεία ανικανότητα. Ο Θεός δεν είναι ούτε δίκαιος ούτε άδικος, απλώς ανίκανος. Ο Ιώβ κατάλαβε ξαφνικά ότι δεν ήταν αυτός, αλλά ο Ίδιος ο Θεός, που δοκιμαζόταν πραγματικά με τις συμφορές του Ιώβ, και ο Θεός απέτυχε παταγωδώς. Για να γίνουμε πιο αιχμηροί, μπαίνω στον πειρασμό να ρισκάρω μια ριζοσπαστική αναχρονιστική ανάγνωση: ο Ιώβ προέβλεψε τα μελλοντικά βάσανα του ίδιου του Θεού - "Σήμερα είμαι εγώ, αύριο θα είναι ο ίδιος σου ο γιος, και δεν θα υπάρχει κανείς να παρέμβει υπέρ αυτού. Αυτό που βλέπεις τώρα σε εμένα προεικονίζει τα δικά σου Πάθη!"4

Εφ' όσον η λειτουργία του αισχρού υπερεγωτικού συμπληρώματος του (Θείου) Νόμου είναι να αποκρύψει αυτή την ανικανότητα του μεγάλου Άλλου, και εφόσον ο Χριστιανισμός αποκαλύπτει αυτή την ανικανότητα, αποτελεί, πολύ λογικά, την πρώτη και (μοναδική) θρησκεία που αφήνει ριζικά πίσω της το χάσμα ανάμεσα στο επίσημο/δημόσιο κείμενο και στο αισχρό μυητικό συμπλήρωμά του: δεν υπάρχει κάποια κρυμμένη, ανείπωτη ιστορία σε αυτόν. Υπό αυτήν ακριβώς την έννοια, ο Χριστιανισμός είναι η θρησκεία της Αποκάλυψης: τα πάντα αποκαλύπονται σε αυτόν, κανένα αισχρό υπερεγωτικό συμπλήρωμα δεν συνοδεύει το δημόσιο μύνημά του. Στις αρχαιοελληνικές και ρωμαϊκές θρησκείες, το δημόσιο κείμενο πάντα συμπληρωνόταν από μυστικές τελετές μύησης και από όργια· ο (να αποκαλύφθεί η "μυστική διδασκαλία" του Χριστού που βρίσκεται κωδικοποιημένη με κάποιον τρόπο στην Καινή Διαθήκη ή έχει βρεθεί σε απόκρυφα Ευαγγέλια ) σημαίνει την αιρετική επανεγγραφή του στη παγανιστική Γνωστική παράδοση.

 ____________________________


Σημειώσεις 

2. Σύμφωνα με τον Γιουνγκ ( Jung ), στα συνειδητά βάσανα του Χριστού, ο Θεός εξιλεώνεται για τα βάσανα του Ιώβ: " Γιατί, ακριβώς όπως ο άνθρωπος πρέπει να υποφέρει από τον Θεό, έτσι και Θεός πρέπει να υποφέρει από τον άνθρωπο. Διαφορετικά, δεν μπορεί να υπάρξει συμφιλίωση αναμετάξύ τους" (C.G.June, Answer to Job, Bollingen, Πρίστον 1958, σελ39).[βλ.ελληνική έκδοση: Κ.Γιουγκ, Απάντηση στον Ιώβ, μτφρ.Σ.Ζ.Αντζάκα, Σπαγειρία,Θεσσαλονίκη 1996, σελ.78-9.(Σ.τ.μ.)]. Το πλαίσιο εδώ εξακολουθεί να είναι πλαίσιο ανταλλάγής ένα βάσανο έναντι κάποιου άλλου.

3. Το ενδιαφέρον του Ανακτημένου Παραδείσου (Paradise Regained ) του Μίλτου έγκειται στο γεγονός ότι σε αυτό το ποίημα ο Σατανάς έχει εντελώς διαφορετικό χαρακτήρα από το Σατανά του Χαμένου Παραδείσου ( Paradise Lost ) : δεν είναι πια ο ηρωικός έκπτωτος Άγγελος ,αλλά ένας απλώς πράκτορας του πειρασμού - αν μη τι άλλο, είναι ο ίδιος ο Χριστός που αποτελεί το αντίστοιχο του Σατανά στον Χαμένο Παράδεισο εδώ. Το θέμα και των δύο ποιημάτων είναι κοινό· πώς να αντισταθείς στον πειρασμό· και ο Χριστός επιτυγχάνει εκεί που ο Σατανάς αποτυγχάνει. Ο Χριστός δεν είναι λοιπόν τόσο ο "δεύτερος Αδάμ" όσο ο δεύτερος Σατανάς : επιτυγχάνει εκεί που ο Σατανάς απέτυχε. Αυτή η εστίαση στη θεματική της αφοσίωσης και της αντίστασης στο πειρασμό συνδέει επίσης τον Ανακτημένο Παράδεισο με το Βιβλίο τού Ιώβ : η αντίσταση του Χριστού στον πειρασμό δεν είναι μόνο παράλληλη με του Ιώβ· μπορούμε επίσης να υποστηρίξουμε ότο ο Σατανάς στον Ανακτημένο Παράδεισο αποτελεί μια καινούργια ακδοχή των θεολόγων φίλων που έρχονται προς παρηγορίαν του Ιώβ - τα επιχειρήματα αυτών των "φίλων" είναι αυστηρώς ανάλογα με τους τέσσερις πειρασμούς του Σατανά : των πειρασμών των επίγειων ηδονών, του πλούτου, της εξουσίας, και της ίδιας της ψεύτικης θρησκευτικής θυσίας ( ακριβώς της θυσίας ως πράξης ανταλλαγής, σαν να " πληρώνεις το τίμημα" των αμαρτιών). Εν συντομία, οι πειρασμός είναι εγγενής στη θρησκεία: το βασίλειο του Σατανά είναι η ίδια η κίβδηλη θεολογία, η θεολογία ως ιδεολογία. Όπως ακριβώς οι φίλοι προσφέρουν στον Ιώβ τις τέσσερις βασικές εκδοχές της ιδεολογικής νομιμοποίησης, έτσι και ο Σατανάς θέτει τον Χριστό σε πειρασμό με τις τέσσερις εκδοχές της ιδεολογίας.

4. Στο πλαίσιο της "εβραϊκής εξαίρεσης", νιώθω την επιθυμία να ρισκάρω μια ριζοσπαστική επανερμηνεία του Φρόυντ, που απέδωσε στους Εβραίους την απάρνηση του πρωταρχικού εγκλήματος (της πατροκτονίας του Μωυσή) : κι αν ακόμη και οι εναλλακτικές φροϋδικές αναγνώσεις, που προτείνουν την υπόθεση ενός μετατεθειμένου εγκλήματος (δηλαδή ότι, στην ουσία, ο ίδιος ο Μωυσής ήταν ο ένοχος της "πατροκτονίας", σκοτώνοντας τον Φαραώ), είναι λανθασμένες : Κι αν το αληθινό έκλημα του Μωυσή δεν ήταν ο φόνος, αλλά η ταπείνωση του Φαραώ, η δημόσια επίδειξη της ανικανότητάς του; Αυτό δεν είναι χειρότερο από ένα φόνο; Μετά το φόνο, ο πατέρας επιστρέφει ως η ιδεώδη αρχή του Νόμου, ενώ ο ταπεινωμένος πατέρας απλώς επιβιώνει ως ένα γελοίο ανίκανο περίττωμα. Κι αν η ταπείνωση του πατέρα αποτελούσε την προϋπόθεση για την εγκαθίδρυση του Ιουδαϊσμού ως της πρώτης σπουδαίας θρησκείας που, αρχικά και τον περισσότερο καιρό, δεν αποτελούσε θρησκεία ενός κράτους, αλλά θρησκεία μιας ομάδας χωρίς κάποια κρατική ταυτότητα. Επιπλέον, μήπως αυτό ακριβώς καθιστά την ιδέα ενός Κράτους του Ισραήλ προβληματική;

___________________________________

Slavoj Zizek
" Η μαριονέτα και ο νάνος "
Ο διαστροφικός πυρήνας του Χριστιανισμού
σελ.183-189
Μετάφραση: K.Περέζους
Επιμέλεια: Γιαννης Σταυρακάκης
Εκδόσεις : scripta

____________

επιμέλεια -παρουσίαση Carina

______________________________